Od Kłajpedy do Olsztyna. Współcześni mieszkańcy byłych Prus Wschodnich: Kraj Kłajpedzki, Obwód Kaliningradzki, Warmia i ...

Z notatki wydawniczej :

Dzieje Prus Wschodnich należą do wyjątkowo burzliwych na kontynencie europejskim.
Zatarła się pamięć o plemionach pruskich – pierwotnych mieszkańcach tych ziem.
Przybycie na te tereny w XIII w. Zakonu Krzyżackiego zapoczątkowało siedemsetletni okres panowania i wpływów niemieckich obejmujących swym zasięgiem nie tylko obszary osadnictwa pruskiego, ale i sąsiedniej Litwy i Żmudzi, Rosji i Polski. Napływ osadników z różnych części Niemiec, a także ludności polskiej i litewskiej, poszukiwanie tutaj schronienia i nowej ojczyzny przez „innowierców" z różnych części Europy – Salzburczyków, Holendrów, Szkotów, Francuzów, Żydów i Rosjan złożyły się na wielonarodowościowy i wielokulturowy charakter tego regionu.

Koniec II wojny światowej oznaczał zagładę Prus Wschodnich jako samodzielnej prowincji i części Niemiec.
Na obszarze tym dokonała się niespotykana w dziejach wymiana ludności w wyniku ewakuacji, ucieczek i późniejszego wysiedlenia dawnych mieszkańców. Jednocześnie przybywali tu, nie zawsze dobrowolnie, nowi osiedleńcy – Polacy, Rosjanie, Litwini, zmieniając całkowicie strukturę społeczną tych ziem.

Prezentowana praca jest próbą ukazania przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i narodowościowych jakie zachodziły i zachodzą na tym obszarze po 1945 r. Wiele miejsca poświęcono także charakterystyce trzech regionalnych centrów miejskich: Kłajpedzie, Kaliningradowi i Olsztynowi. Podstawowe tworzywo do analiz dostarczyły terenowe badania socjologiczne prowadzone przez autora na Warmii i Mazurach (od 1982 r.), w Obwodzie Kaliningradzkim i Kraju Kłajpedzkim (po 1994 r.). Liczne rozmowy, wywiady, obserwacje bezpośrednie i pośrednie oraz badania ilościowe uzupełnione zostały kwerendami archiwalnymi, analizą dokumentów urzędowych, wspomnień, literatury przedmiotu, prasy oraz stron internetowych.

Efektem dokonujących się w opisywanym okresie procesów jest ukształtowanie się nowej tożsamości współczesnych mieszkańców dawnych Prus Wschodnich i jej stosunku do przeszłości pruskiej, która stała się „rzeczywistością oswojoną".


Z ZAKOŃCZENIA :

„Tym co jest wspólne dla współczesnych mieszkańców Warmii i Mazur, Obwodu Kaliningradzkiego oraz Kraju Kłajpedzkiego, to historyczna przeszłość i pamięć o niej. Jest ona odmienna od niemieckiej pamięci zbiorowej, w której Prusy Wschodnie kojarzą się często z krajem 'bursztynu, Kanta i Tannenbergu'. Wspólne jest otoczenie, w jakim żyją - podobny typ dawnej zabudowy, układ przestrzenny miast i wsi oraz linii komunikacyjnych. Wspólny jest także klimat i zróżnicowana przyroda.
Nie bez znaczenia pozostaje także fakt, iż prawie wszyscy są przybyszami - bądź ich potomkami - którzy za­mieszkali tu po 1945 r. Lecz przede wszystkim większość łączy umiłowanie tych pięknych krain, które są ich stronami ojczystymi i rodzinnymi, a kiedyś tworzyły Prusy Wschodnie".

Z RECENZJI WYDAWNICZYCH:

„Tom Od Kłajpedy do Olsztyna rozumiem jako wielką narrację o kulturowo peryferyjnym regionie Europy Środkowo-Wschodniej, o jego konwulsjach w procesie budowania zrębów tożsamościowych (regionalnych, narodowych): od historycznego zarania po dzień dzisiejszy. Jest to zarazem zadzi­wiająco bogaty zasobnik encyklopedycznej wiedzy o demograficznych, etnologicznych, kulturowych i społeczno-politycznych wymiarach wszystkich wymienionych procesów".

(Prof. Hubert Orłowski)

Jest to przedsięwzięcie niezwykłe ambitne, żeby nie użyć określenia monumentalne. Taka porów­nawcza refleksja jest czymś wyjątkowym, wymagającym ogromnej erudycji, dyscypliny badawczej, zmierzenia się ze źródłami o różnej jakości i proweniencji".

(Prof. Wojciech Łukowski)

„Omawiana praca stanowi nie tylko ukoronowanie dotychczasowych badań autora, ale również pierwszą tego rodzaju próbę ogarnięcia procesów społecznych, jakie miały miejsce na całym obszarze Prus Wschodnich, wcielonym po II wojnie światowej do trzech różnych organizmów państwowych i następnie kulturowo przyswajanych przez społeczności napływowe - ukształtowane w odmien­nych warunkach historycznych, ale postawione przed tym samym problemem zmierzenia się z dzie­dzictwem niemieckim i stworzenia z bezkształtnej masy mniej lub bardziej uformowanej wspólnoty ludzkiej.
Był to znakomity, aczkolwiek niełatwy do zrealizowania, pomysł badawczy - przeanalizo­wać to, co łączyło lub odróżniało procesy społeczne zachodzące po wojnie na Warmii i Mazurach, w Kraju Kłajpedzkim i Obwodzie Kaliningradzkim".

(Prof. Zbigniew Mazur)


WSTĘP :

Burzliwe dzieje Prus Wschodnich należą do wyjątkowych na Starym Kontynencie. Zamieszkiwały tu różne plemiona pruskie, o których mało kto już pamięta. Przy­bycie na te tereny w XIII w. Zakonu Najświętszej Marii Panny (nazywanego Zakonem Krzyżackim) zapoczątkowało siedemsetletni okres niemieckich wpływów i panowania.
Historyczna Warmia była częścią Rzeczypospolitej, a Prusy Książęce lennem kró­lów polskich. Był to obszar wielokulturowy.
Tu krzyżowały się wpływy rodzime, tzn. pruskie z niemieckimi, polskimi i litewskimi, ale także tu znajdowali schronienie i nową ojczyznę Salzburczycy, Holendrzy, Szkoci, Francuzi, Żydzi i Rosjanie. Królewiec to nie tylko stolica prowincji, ale także główne centrum protestantyzmu w Europie czasów reformacji. W uniwersyteckim Königsbergu drukowano Biblię nie tylko po niemiecku, lecz również po polsku, litewsku i prusku (staroprusku). Katolicka Warmia była centrum duchowym i kulturalnym daleko wykraczającym poza granicę prowincji.
Wraz z upływem czasu mieszkańcy tej krainy czuli się coraz bardziej niemieckimi, polskimi i litewskimi Prusakami.
Z czasem ludność tę przyjęto nazywać Wschodnioprusakami, Warmiakami, Mazurami czy też Kłajpedczykami.
Był to także obszar zmagań o narodowe oblicze jego mieszkańców. Niemcy, Polacy i Litwini oczekiwali, że mieszkający tu ich rodacy zachowają więzi z krajem pochodzenia oraz że staną się kartą przetargową w czasie przełomowych wydarzeń historycznych.

W wyniku następstw I wojny światowej północny obszar tej prowincji w postaci Kraju Kłajpedzkiego (Memelland) przyłączony został w 1923 r. do Litwy. W skład II Rzeczypospolitej w 1920 r. wszedł skrawek Mazur, jakim była Działdowszczyzna.
Konsekwencją II wojny światowej było całkowite załamanie się dotychczasowego po­rządku. Klęska Trzeciej Rzeszy spowodowała kolejny, tym razem definitywny podział Prus Wschodnich. Obecnie ta historyczna kraina wchodzi w skład trzech państw: Litwy (Kraj Kłajpedzki), Rosji (Obwód Kaliningradzki) oraz Polski (Warmia i Mazu­ry).
To jedyny tego typu przypadek w nowożytnej historii Europy, by państwo, które przez wieki było tu suwerenem, zostało całkowicie stąd wyeliminowane, a obszar Prus Wschodnich przyłączony został do trzech innych krajów.

Tak jak w okresie międzywojennym mieszkańcy Prus Wschodnich oddzieleni byli od Niemiec tzw. „polskim korytarzem", tak obecnie mieszkańcy Obwodu Kaliningradzkiego, by dojechać do Rosji, muszą przekroczyć trzy granice: z Litwą i Białorusią.
Niektórzy politycy w Moskwie, tak jak niegdyś w Berlinie, domagają się stworzenia „eksterytorialnego korytarza".

Głównym, przedmiotem analiz w tej pracy jest próba ukazania i porównania prze­biegu procesów społecznych, politycznych i gospodarczych, jakie zachodziły i za­chodzą na tych obszarach po 1945 r. Aby jednak zrozumieć te zjawiska, niezbędne okazało się sięgnięcie do przeszłości. Kluczowe znaczenie w tym względzie miały procesy narodowotwórcze z końca XIX w. oraz wydarzenia w pierwszych czterech dekadach XX w.

Koniec II wojny światowej oznaczał zagładę Prus Wschodnich jako samodzielnej prowincji i części Niemiec.
Na obszarze tym dokonała się niespotykana w dziejach wymiana ludności. Ogrom strat wojennych, ewakuacje, ucieczka i późniejsze wysie­dlenie ludności niemieckiej całkowicie zmieniły strukturę społeczną tego regionu.

Na ziemie te zaczęli masowo napływać nowi mieszkańcy: Litwini, Rosjanie i Polacy. Wśród nich byli tacy, którzy przyjeżdżali tu dobrowolnie, ale wielu z nich, naznaczo­nych wyrokami historii, przybywało tu nie z własnej woli (np. polscy Kresowiacy czy deportowani Ukraińcy w ramach Akcji „Wisła").

Dawni mieszkańcy opuszczali tę ziemię pod przymusem lub - jak to było w przy­padku Mazurów, Warmiaków czy Litwinów Pruskich, mieli oni jednak w warunkach przymusu sytuacyjnego możliwość pewnego wyboru.
Nowi przybysze z trudem zako­rzeniali się w nowej ojczyźnie. Upłynąć musiało wiele lat, nim poczuli się „u siebie".
Współczesne, postmigracyjne społeczności w trzech częściach byłych Prus Wschod­nich wykazują wiele podobieństw.
Tak jak przed 1945 r., region ten nadal ma charak­ter peryferyjny, ze wszelkimi tego konsekwencjami.
Najbardziej wyrazistym przejawem tego stanu rzeczy jest fakt, iż Obwód Kaliningradzki stał się eksklawą Federacji Rosyj­skiej.
Wchodząc w jej skład, jest jednak od niej oddalony o setki kilometrów.

Podobnie jak przed wiekami obszar ten ma charakter wielokulturowy. Obok daw­nych mieszkańców większość stanowią przybysze reprezentujący różne narodowości, o zróżnicowanych cechach kulturowych.
Wytworzyli oni niepowtarzalną społeczność, która świadczy o specyfice tej krainy.
Prezentowana praca stanowi dopełnienie tryptyku dotyczącego losów mieszkańców tego zakątka Europy.
W 1990 r. ukazała się monografia jednej tylko społeczności by­łych Prus Wschodnich. Nosiła ona tytuł: Mazurzy - społeczność pogranicza.
Kolejna praca, zatytułowana Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945-1997 (1998), ukazywała losy ogółu mieszkańców południowych Prus Wschodnich, czyli ziem, które po 1945 r. weszły w skład państwa polskiego.
Zamiarem autora niniej­szej pracy jest ukazanie losów współczesnych mieszkańców całych dawnych Prus Wschodnich, tj. Kraju Kłajpedzkiego, Obwodu Kaliningradzkiego oraz Warmii i Mazur. Moje miejsce urodzenia (Elbląg), fakt, że w latach 1977-1986 mieszkałem i pracowa­łem w Olsztynie oraz że tu urodziły się dwie moje córki, świadczy, iż jest to dla mnie „ziemia serdecznie znajoma".

Podstawowe tworzywo do analiz dostarczyły własne terenowe badania socjologicz­ne prowadzone w różnych miejscowościach Warmii i Mazur (poczynając od 1982 r.) oraz w Obwodzie Kaliningradzkim i Kraju Kłajpedzkim (po 1994 r.).
Liczne rozmowy, wywiady, obserwacje bezpośrednie i pośrednie oraz badania ilościowe uzupełnione zostały kwerendami archiwalnymi, analizą dokumentów urzędowych, wspomnień, literatury przedmiotu, prasy oraz stron internetowych.

Przeszłości Prus Wschodnich do 1945 r. poświęcone są trzy pierwsze rozdziały. W rozdziale pierwszym ukazano dzieje ludności pruskiej, charakterystykę poszcze­gólnych okresów historycznych i losy różnych grup ludności tej krainy.
Szczególną uwagę zwrócono na okres międzywojenny (rozdział drugi) oraz na lata II wojny świa­towej (rozdział trzeci).
Rozdział czwarty przedstawia specyfikę okresu bezpośrednio powojennego. Wy­siedlenia ludności niemieckiej, napływ nowych mieszkańców - to główne elementy dokonującego się podówczas zderzenia kultur. Kolejny, piąty rozdział poświęcony jest dynamice przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i narodowościowych w okresie realnego socjalizmu.
W rozdziale szóstym ukazane zostały procesy dokonujące się po 1990 r. i ich kon­sekwencje.
Rozdział siódmy przedstawia nową tożsamość współczesnych mieszkańców w świetle własnych badań empirycznych.
W pracy wiele miejsca poświęcono charakterystyce trzech regionalnych centrów miejskich: Kłajpedzie, Kaliningradowi oraz Olsztynowi.
Na zakończenie pomieszczone zostały uwagi na temat stosunku do spuścizny historycznej i kulturowej regionu.
W badaniach terenowych ważna okazała się pomoc jaką uzyskałem od dr Silvy Pocyte z Uniwersytetu w Kłajpedzie, dr. Aleksandra Sołogubowa z Uniwersytetu w Kaliningradzie oraz dr Teresy Leyk-Astramowicz z Uniwersytetu w Olsztynie.
Pragnę im szczególnie podziękować za okazaną życzliwość.

Andrzej Sakson

Poznań, październik 2010 r.


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I. Od ziem staropruskich do Prus Wschodnich

1. Prusowie
2. Państwo Zakonu Krzyżackiego i elektorów brandenburskich
3. Prusy Wschodnie w granicach Cesarstwa Niemieckiego (1871-1918)
3.1. Mazurzy
3.2. Warmiacy
3.3. Litwini Pruscy
3.4. Königsberg - stolica Prus Wschodnich

Rozdział II. Niemieckie, litewskie i polskie Prusy Wschodnie (1918-1939)

1. Traktat wersalski - pierwszy podział Prus Wschodnich
2. Plebiscyt z 11 lipca 1920 r.
3. Prusy Wschodnie w republice weimarskiej
4. „Rewolucja narodowosocjalistyczna" w Prusach Wschodnich (1933-1939) i jej następstwa
5. Stosunki narodowościowe w niemieckich Prusach Wschodnich
5.1. Litwini Pruscy i Mazurzy
5.2. Ruch polski na Warmii i Powiślu
6. Litewskie Prusy - Kraj Kłajpedzki
6.1. Problem Litwinów Pruskich (Lietuvininkai)
7. Polskie Prusy - Działdowszczyzna
7.1. Sprawa mazurska

Rozdział III. Potęga i upadek Prus Wschodnich (1939-1945)

1. Nowe Prusy Wschodnie
1.1. Podział administracyjny
1.2. Terror i zbrodnie
1.2.1. Memelland i Soldau
1.2.2. Ziemie wcielone: rejencja ciechanowska, powiat suwalski, okręg białostocki
1.3. Jeńcy wojenni i robotnicy przymusowi
2. Zagłada Prus Wschodnich
2.1. Operacja Wschodniopruska
2.2. Ewakuacja i ucieczka

Rozdział IV. Starzy i nowi mieszkańcy (1945-1950)

1. Kraj Kłajpedzki (Klaipedos Krastas) w granicach macierzy
1.1. Kłajpeda - całkowita wymiana ludności   
1.2. Litewscy autochtoni
1.2.1. Położenie i status prawny ludności miejscowej
1.2.2. Między litewskością a niemieckością
1.3. Osadnicy
1.4. Deportacje
1.5. Przymusowa kolektywizacja
2. Strefa specjalna - od Obwodu Königsberskiego do Kaliningradzkiego
2.1. Radziecka okupacja i inkorpracja - kształtowanie się władzy i struktury administracyjnej
2.2. Sowietyzacja nazewnictwa
2.3. Położenie ludności niemieckiej i jej wysiedlenie
2.4. Radzieccy osadnicy
2.4.1. Przebieg osadnictwa na „nowych ziemiach"
3. Od Prus Wschodnich do Warmii i Mazur
3.1. „Polskie prawa" do Prus Wschodnich
3.2. Dwuwładza sowiecko-polska
3.3. Okręg Mazurski/Województwo olsztyńskie - podział administracyjny
3.4. Starzy i nowi mieszkańcy
3.4.1. Niemcy - wysiedlenia
3.4.2. Warmiacy i Mazurzy - weryfikacja narodowościowa
3.4.2.1. Powiat działdowski
3.4.3. Osadnicy
3.4.4. Kresowiacy
3.4.5. Ukraińcy - Akcja „Wisła"
3.5. Stosunek do niemieckiej przeszłości
3.5.1. Polityka „odniemczania"
3.5.2. Eliminacja „symboli niemieckiego panowania"
3.5.3. Rugowanie „niemieckiego ducha"
3.5.4. Oswajanie krajobrazu kulturowego
3.5.5. Repolonizacja autochtonów

Rozdział V. Trudny proces wrastania - okres realnego socjalizmu (1950-1990)

1. Mała Litwa w granicach socjalistycznej ojczyzny
1.1. Mitologia „Pruskiej Litwy" a niemieckie dziedzictwo kulturowe
1.2. Kształtowanie się nowych społeczności
1.2.1. Wyjazdy ludności rodzimej jako przejaw dezintegracji społecznej
1.3. Kłajpeda
2. Obwód Kaliningradzki - wzorcowa kraina dla homo sovieticus
2.1. Sytuacja gospodarcza
2.2. System kołchozowo-sowchozowy - przemiany struktury osiedleńczej
2.3. Kaliningrad
2.3.1. „Zniszczyć wszystko co niemieckie"
2.3.1.1. Burzenie kościołów i zniszczenie Zamku Królewskiego
2.3.2. W stronę nowej ikonosfery
2.3.3. „Progresywna kultura" - przemiany tożsamości
3. Warmia i Mazury - przemiany społeczne i gospodarcze
3.1. Procesy stalinizacji (1949-1955)
3.2. Od października 1956 r. do upadku realnego socjalizmu
3.3. Olsztyn

Rozdział VI. Społeczeństwa postmigracyjne w procesie transformacji

1. Niepodległa Litwa
1.1. Kraj Kłajpedzki, Litwa Pruska, Mała Litwa czy Litwa Zachodnia?
1.1.1. Procesy demograficzne i restrukturyzacja gospodarki regionu
1.1.2. Rozpad systemu kołchozowego
1.1.3. Stosunek do historycznej przeszłości
1.1.3.1. Stowarzyszenie Litwinów Pruskich „Mała Litwa"
1.1.3.2. Mniejszość niemiecka
1.1.3.3. Kościół ewangelicko-luterański
1.1.4. Problemy ze spuścizną historyczną Kraju Kłajpedzkiego
1.2. Kłajpeda - nowe oblicze miasta
2. Kaliningradzka eksklawa
2.1. „Oswajanie" nowej ojczyzny
2.2. W otoczeniu NATO i Unii Europejskiej
2.3. Problemy społeczne
2.3.1. Biedni i bogaci - rozwarstwienie społeczne
2.3.2. Patologie społeczne
2.3.3. Korupcja
2.4. Marginalizacja obszarów wiejskich
2.5. Nowa akcja osiedleńcza
2.5.1. Napływ kazachskich Polaków i Niemców
2.6. Rosyjskie Prusy/Kaliningradzkie Prusy
2.7. Od załamania do stabilizacji i ponownego kryzysu gospodarki
2.8. Kaliningrad - współczesna stolica regionu
2.8.1. Kaliningrad czy Königsberg? - stosunek do przeszłości
2.8.1.1. Jubileusz „750- lecia Kaliningradu"
2.8.1.2. Czy i jak odbudować Zamek Królewski?
2.8.2. „Kaliningrad moja ojczyzna" - problemy identyfikacji
2.8.3. Przyszłość „problemu kaliningradzkiego"
3. Województwo Warmińsko-Mazurskie
3.1. Przemiany struktury administracyjnej
3.2. Transformacja gospodarki
3.2.1. Skutki społeczne procesu transformacji
3.2.1.1. Zwyciężcy i przegrani czyli rozwarstwienie społeczne i bezrobocie
3.2.1.2. Katastrofa socjalna w społecznościach popegeerowskich
3.2.2. Przemiany lokalnych społeczności postmigracyjnych
3.3. Stosunki narodowościowe
3.3.1. Czy istnieją jeszcze Mazurzy i Warmiacy?
3.3.2. Niemcy
3.3.3. Ukraińcy
3.3.4. Społeczność Kresowian
3.4. Atlantyda Północy czyli nowy regionalizm
3.5. Depozytariusze czy sukcesorzy niemieckiej przeszłości?
3.5.1. Stosunek do upamiętnień wydarzeń historycznych
3.5.2. Konflikt o pomnik w Nakomiadach - studium przypadku
3.6. Polska czy niemiecka własność ?
3.6.1. Spór w Nartach czyli „kolejne polskie Westerplatte"
3.6.2. Stosunek do niemieckich rewindykacji majątkowych
3.7. „Kocham Olsztyn"
3.7.1. Miasto w świadomości jego mieszkańców
3.7.2. Zmagania z poniemiecką i popeerelowską przeszłością

Rozdział VII. Nowe tożsamości w świetle badań własnych

Zakończenie - czyli co pozostało z Prus Wschodnich

Bibliografia

Źródła ilustracji

Zusammenfassung

Indeks nazw miejscowych