Czarna księga prasy śląskiej Tom 1. Górny Śląsk - Joachim Glensk

WSTĘP

Nieznajomość prawa bywa często przyczyną wchodzenia w konflikt z wymiarem sprawiedliwości.
Analfabetyzm, niedostatek oświaty, brak jednozna­cznie brzmiących przepisów, a także odpowiednich kodeksów, ustaw czy sta­tutów prowadzić muszą do zwielokrotnienia wykroczeń.

W kraju lub dzielnicy poddanej uciskowi narodowemu, gdzie język urzędowy w nikłym tylko stopniu bywa opanowywany przez warstwy ludo­we, a prawnicy i urzędnicy - pośredniczący między urzędami a obywatelami - z zasady reprezentują interesy aparatu ucisku, stosunkowo nietrudno o uchybienia w prawie.
Bojownicy o równouprawnienie Polaków górnośląskich kładli więc szczególny nacisk na sprawę zrozumiałości przepisów prawnych i zarządzeń, zwłaszcza tych regionalnych, dotkliwie dających się we znaki mieszkańcom wsi i miasteczek.

Wprawdzie już od momentu wybrania Opola na siedzibę rejencji w 1816 r. „Amtsblatt der Königlichen Oppelnschen Regierung" ukazywał się w wersji dwujęzycznej (niemiecko-polskiej), jednak było rzeczą oczywistą, że władze nie przeniosły stolicy rejencji do polskiego okręgu rolniczego, by tolerować nawet wydawany w nieudolnej polszczyźnie „Dziennik Urzędowy", który w końcu wychodził coraz rzadziej.
Również or­gany urzędowe landratur, tzw. kreisblatty, musiały stopniowo zmniejszać ilość materiałów w tłumaczeniu polskim.
Pod wpływem ożywczych prądów Wios­ny Ludów Józef Lompa wystąpił na łamach „Telegrafu Górnośląskiego" z postulatem zastąpienia rejencyjnego „Dziennika Urzędowego" powiatowy­mi dziennikami, redagowanymi po niemiecku i po polsku. Rzecz jasna, bez­skutecznie.

Wykorzystując pewne luki w prawodawstwie pruskim, magnat Karol von Koschützki vel Kosicki, znany polonofil, podjął się wydawania od 31 I 1851 r. dwumiesięcznika „Poradnik dla Ludu Górnośląskiego" nastawionego na poradnictwo prawne oraz oświatę rolniczą. „Poradnik" zawierał regularne wypi­sy z „Dziennika Urzędowego" rejencji opolskiej za ubiegłe miesiące oraz streszczenia nowego kodeksu karnego i wyciągi z Ogólnego prawa krajowego (Allgemeines Landrecht). W tłumaczeniach Kosickiego wspierali Józef Lompa i Emanuel Smołka.
Niestety, wydany zakaz sprawił, że 28 XII 1853 r. ukazał się ostatni numer „Poradnika", a sporadycznie wychodzące „Dodatek" i „Ciąg Dalszy Poradnika Górnośląskiego" ostatecznie zniknęły rok później.

Można założyć, że zdecydowana większość redaktorów polskiej prasy na Śląsku znała na tyle język niemiecki, by poradzić sobie z przyswojeniem przepisów i ich interpretacją, a zatem procesy im wytoczone w nikłym tylko stopniu były wynikiem nieznajomości ustaw prasowych czy kodeksu karnego. Tym samym mamy raczej do czynienia z odważną walką polityczną dzien­nikarzy polskich z jednej strony a wzmagającym się przeciwdziałaniem apara­tu władzy z drugiej.
Przy czym należy z całą stanowczością podkreślić, iż przez określenie „walka polityczna" rozumiemy nie działania zmierzające do dokonania przewrotów społeczno-politycznych, ale śmiałe, bezkompromisowe piętnowanie wszelkiego rodzaju zakusów germanizatorskich, obronę języka oj­czystego, wiary, obyczajów, a przede wszystkim tożsamości polskiej Ślązaków.

Prześledzenie procesów prasowych o różnej proweniencji, zasięgu i rozgłosie oraz innych restrykcji wobec prasy powinno przynajmniej w części wy­jaśnić genezę większości z nich, określić formy reglamentacji prasy polskiej na Śląsku, jak i skuteczność wysokich i dotkliwych nieraz dla redaktorów czy wydawców wyroków sądowych.
Być może pozwoli też wykazać bezzasadność zarzutu Tomasza Kowalczyka pod adresem Wojciecha Korfantego, jakoby ten, „nie znając przepisów prasowych, narażał [...] wydawnictwo na częste kary, tak że w ciągu jednego półrocza redaktorzy odpowiedzialni byli zasądze­ni łącznie na półtora roku więzienia".

Jakkolwiek wśród sposobów ograniczania wolności prasy polskiej na Śląs­ku procesy prasowe zajmują najważniejsze miejsce (zwłaszcza na przełomie XIX i XX w.), nie można zignorować hamujących jej rozwój ustaw i doraźnych zarządzeń, cenzury oraz piętrzących się wraz z upowszechnieniem czytelnic­twa prasy trudności z kolportażem stwarzanych przez administrację pruską, a szczególnie urzędy pocztowe. Warto również przywołać znaczenie towa­rzyszących od kulturkampfu prasie polskiej na Śląsku czasopism niemieckich w języku polskim, tzw. gadzinówek, które wydawane były z inicjatywy władz administracyjnych lub kościelnych celem zneutralizowania wpływu radykalizującej się prasy polskiej.

Problemy poruszone w niniejszej publikacji tylko w nikłym stopniu zna­lazły odbicie w literaturze naukowej.
Bardzo ogólny przegląd dyskryminacji polskiej ludności w Prusach daje Józef Buzek w książce Historia polityki naro­dowościowej rządu pruskiego wobec Polaków (Lwów 1909). Organizację i działal­ność cenzury pruskiej w latach 1788—1848 przedstawił wyczerpująco Franci­szek Antoni Marek w opracowaniu Najdawniejsze czasopisma polskie na Śląsku 1789—1854 (Wrocław 1972). Pewne informacje o kontroli prasy przez policję pruską prezentują Antoni Gładysz w „Studiach Śląskich" (1970, t. 18) i Jerzy Krupiński na łamach „Przeglądu Zachodniego" (1979, nr 5/6). Jedynie proce­sy wytoczone przez kler śląski (1904 r.) Bronisławowi Koraszewskiemu o Kop­ciuszka i „Górnoślązakowi" utrwalone zostały szczegółowiej w wydawnic­twach naukowych i publicystyce.
Niektóre problemy związane z ogranicze­niem wolności ówczesnej prasy naświetlili biografiści Karola Miarki (Adam Bar i Zdzisław Hierowski), Jana Karola Maćkowskiego (Mieczysław Dereżyński i Joachim Glensk) czy Bronisława Koraszewskiego (Mieczysław Tobiasz).

W pracy oparto się przede wszystkim na archiwaliach krajowych i zagranicznych zawierających akta administracji pruskiej, austriackiej i niemieckiej (akta sądowe — z pewnymi wyjątkami — nie przetrwały do naszych czasów) oraz na zachowanych rocznikach gazet śląskich.
W tym miejscu chciałbym podziękować za trud znacznego poszerzenia kwerendy prasowej mojej żonie prof. dr hab. Czesławie Mykicie-Glensk, która na marginesie własnych wnik­liwych badań niemal całej polskiej prasy ukazującej się na Śląsku zebrała ma­teriały spoza interesującej ją dziedziny. Serdeczne podziękowania należą się również profesorowi gimnazjalnemu Karolowi Heinzowi Bochynkowi z Kolo­nii a przekazanie literatury przedmiotu umożliwiającej lepsze poznanie ogólnoniemieckiej sytuacji w zakresie reglamentacji prasy i przeprowadzenie choćby wycinkowej komparatystyki.

Księga nie jest rozprawą socjologiczno-prawniczą, lecz próbą przedstawienia przez historyka kultury interesującego i niezbadanego dotąd zjawiska re­glamentacji prasy polskiej na Śląsku w jej dziejowym rozwoju. Ukazując roz­liczne metody tłumienia rozwoju prasy polskiej przez Austrię i Prusy, usiłowałem uchwycić pewne typowe działania machiny germanizacyjnej przeciwstawiającej się aktywności politycznej żywiołu polskiego na Śląsku. Starałem się także dowieść, że każda żywsza inicjatywa prasowa (czy był to wyłom w biernej wegetacji kulturowej dokonany przez Karola Miarkę w Gór­nośląskim Okręgu Przemysłowym, czy upolitycznienie dążeń narodowych za­inicjowane przez Jana Karola Maćkowskiego) wywoływała natychmiastowy odpór ze strony powołanych do tego celu urzędów kontroli i policji, a także spotykała się z reakcją miejscowych nacjonalistów, kleru i renegatów.

Mimo obranej metody obiektywnego przedstawienia form represjonowa­nia prasy polskiej na Śląsku, nie sposób było nie dopuścić do głosu skrzywdzonych redaktorów i ich macierzystych redakcji, jak i samych prześladow­ców (cytowanych czasami w niemieckim oryginale, głównie dla dania świadec­twa prawdzie, a także oddania atmosfery tamtych lat), stąd zaprezentowany fragmentami niemal in crudo tok narracji został z konieczności podporządko­wany dramaturgii opisywanych wydarzeń.

Podjęty trud prześledzenia niezliczonych sprawozdań sądowych, pozwalający zapoznać się z ówczesną argumentacją obrońców ustroju i tych, co silni jedynie ideą i pragnieniem zmian odważyli się przeciwstawić potężnym mo­carstwom przy pomocy jakże kruchego oręża - niskonakładowej na ogół gaze­ty, zaowocował możliwie szczegółowym przedstawieniem wszystkich udoku­mentowanych procesów prasowych, szykan i poniewierek polskich redakto­rów, by dać świadectwo ogromnego ich heroizmu i nieugiętości w walce o ideały narodowe, w myśl opinii Stefana Górskiego, iż „rezultaty działalności prasy polskiej na Górnym Śląsku są największymi triumfami doniosłego po­wołania dziennikarskiego".


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I
Na Górnym Śląsku. Karol Miarka przed sądem

Rozdział II
Represjonowanie prasy górnośląskiej w okresie wygasającego kulturkampfu

Rozdział III
Neutralizacja raciborskiego ośrodka radykalizmu narodowego (1889—1905)

Rozdział IV
„Gazeta Opolska" na cenzurowanym (1890—1910)

Rozdział V
Stosunek władz pruskich do prasy „katolikowej" wydawanej przez Adama Napieralskiego (1889—1910)

Rozdział VI
Próby zdławienia prasy śląskiej endecji (1902—1910)

Rozdział VII
Walna rozprawa kleru z prasą śląskiej endecji

Rozdział VIII
Frontalny atak na prasę socjalistyczną Górnego Śląska (1901—1914)

Rozdział IX
Represje wobec tzw. prasy „niezależnej" (1902—1910)

1. „Gazeta Polska" i „Iskra" Joachima Sołtysa
2. „Gwiazdka" Zygmunta Marwega
3. „Głos Śląski" Józefa Siemianowskiego

Rozdział X
Dalsze praktyki w reglamentacji wolności prasy skrzydła narodowego (1911—1914)

1. Prasa „katolikowa"
2. Prasa endecka
3. „Gazeta Opolska"

Rozdział XI
Zaostrzenie kontroli nad prasą polską Górnego Śląska w czasie I wojny światowej

Rozdział XII
Względna wolność prasy polskiej na Górnym Śląsku w okresie powstań i plebiscytu

Rozdział XIII
Eskalacja prześladowań redaktorów prasy polskiej na Śląsku Opolskim w okresie międzywojennym

Rozdział XIV
Sytuacja prasy polskiej na Dolnym Śląsku

Wykaz skrótów