Migracje polityczne na ziemiach polskich (1939-1950) - Piotr Eberhardt

Z okładki :

W latach II wojny światowej oraz bezpośrednio po jej zakończeniu ziemie polskie były miejscem wielkich przymusowych przesiedleń ludności cywilnej. Objęły one łącznie blisko 30 mln Polaków, Niem­ców, Żydów czy Ukraińców. Bezwzględność zwycięzców kolejnych faz wojny powodowała, że ludność, która nie odpowiadała okre­ślonym kryteriom narodowościowym, religijnym czy klasowym, była zmuszona opuścić, często na zawsze, swoje strony ojczyste.

Piotr Eberhardt przeprowadza analizę wielkich migracji politycz­nych, które przyjmowały formę wysiedleń, deportacji, wypędzeń, ucieczek czy repatriacji. Stara się określić ich rozmiar, kierunki geo­graficzne, a także konsekwencje demograficzne i geopolityczne. Autor, wykorzystując obfity materiał faktograficzny, wskazuje, kto był inicjatorem i głównym sprawcą polityki przesiedleń.

Pomimo upływu wielu dziesięcioleci kwestia ta ma nie tylko zna­czenie poznawcze - wciąż jest instrumentalnie wykorzystywana w polityce wewnętrznej i międzynarodowej.

Piotr Eberhardt jest profesorem w Instytucie Geografii i Prze­strzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk w Warszawie; autorem wielu publikacji poświęconych problematyce narodowo­ściowej Europy Środkowej i Wschodniej, w tym dotyczących Rosji, Ukrainy, Białorusi, Litwy, Łotwy i b. Jugosławii.
Niektóre z tych opracowań były tłumaczone na języki obce i wydawane za grani­cą.
Specjalizuje się również w geografii historycznej i politycznej. Jest autorem takich głośnych książek, jak Polska granica wschodnia 1939-1945 (1992), Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii po­litycznej (2004), Twórcy polskiej geopolityki (2006).


Przedmowa [fragmenty] :

Jednym z charakterystycznych przejawów XX wieku są masowe migracje grup społecznych i narodowych.
Szacuje się, iż w wyniku przymusowych migracji politycznych swe miejsce zamieszkania utraciło około 100 mln osób, w tym w samej Europie liczba ta sięga ponad 50 mln. Już w latach 1913-1914 250 tys. Greków zostało wysiedlonych przez Bułgarów i Turków z Tracji Wschodniej i Anatolii do Grecji, a 400 tys. muzułmanów i Turków —  przez Greków, Serbów i Bułgarów z Macedonii Zachodniej i Tracji Zachodniej do Anatolii.
Szacuje się, iż w latach 1939-1950, w ponad stu różnego rodzaju formach transferu ludności, swe strony ojczyste utraciło ogółem około 40 mln Europejczyków.

Szczególne miejsce w tej „wędrówce ludów" zajmuje terytorium Polski zarówno w granicach z 1938, jak i 1945 roku.
Analizie tych zjawisk poświęcone są prace Piotra Eberhardta. Ten wybitny badacz i autorytet w dziedzinie migracji i stosunków narodowościowych w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej w XX wieku, w swej najnowszej monografii analizuje w sposób wszechstronny migra­cje polityczne w latach 1939-1950, które miały miejsce na ziemiach polskich.

Praca ta jest podsumowaniem stanu dotychczasowych badań w tym zakresie, zarówno autorstwa Piotra Eberhardta ... jak i innych badaczy.

Za szczególnie cenną uznać należy periodyzację i skrupulatną analizę w ukła­dzie chronologicznym migracji politycznych dokonujących się na ziemiach Polski w omawianym okresie. Autor wyróżnia aż szesnaście przejawów migra­cji o podłożu politycznym. Ich prezentację rozpoczyna od przemieszczeń ludności wywołanych kampanią wrześniową 1939 r. a kończy na zasiedleniu Ziem Odzyskanych. Szczególne miejsce przywiązuje do wysiedleń i deporta­cji ludności z ziem polskich włączonych w 1939 r. do III Rzeszy i ZSRR oraz zagłady polskich Żydów.
Czytelnik znajdzie także wiele informacji m. in. na temat napływu „niemieckich osadników" na ziemie polskie, ucieczek i wysiedleń ludności niemieckiej w okresie przed- i popoczdamskim oraz repatriacji Polaków z różnych stron Europy, jak również przesiedlenia ludności ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej - obywateli II RP, po 1945 r.
Ważnym uzupełnieniem analiz są liczne tabele, wykresy i mapy.

Pomimo upływu sześćdziesięciu pięciu lat od zakończenia II wojny światowej problematyka przymusowej migracji wzbudza nadal rozliczne kontro­wersje polityczne, m. in. w relacjach międzypaństwowych.
Niewystarczający zakres wiedzy sprzyja często emocjonalnemu i stereotypowemu ujmowaniu tych spraw, także w publicznej dyskusji toczącej się w obrębie polityki histo­rycznej. Dotyczy to np. relacji słowacko-węgierskich, niemiecko-czeskich czy też polsko-niemieckich.

Piotr Eberhardt w swej pracy ustosunkowuje się także do tych kwestii. Zwraca uwagę na konsekwencje II wojny światowej, przejawiające się nie tylko w przesunięciu granic i przemianach politycznych, ale także w zmianie struk­tury narodowościowej i wyznaniowej. Dotyczy to relacji Polaków z Niemcami i Rosjanami, ale także Ukraińcami, Białorusinami i Litwinami.
Tak np. trwające od czterystu lat rozgraniczenie konfesyjne pomiędzy katolicyzmem a protestan­tyzmem oraz między narodami słowiańskimi i germańskimi uległo przesunięciu daleko na zachód i obecnie przebiega wzdłuż granicy polsko-niemieckiej, tj. od Świnoujścia do Zgorzelca. Zasadniczej zmianie uległ układ geopolityczny obszaru bałtyckiego.
Niemcy utracili ziemie na północy i zachodzie. W podobny sposób zmianie uległa konfiguracja geopolityczna na Pogórzu Sudeckim, doprowadza­jąc do nowej jakości relacji pomiędzy Polakami i Czechami. Licząca w 1938 r. 1912 km granica polsko-niemiecka, obecnie rozciąga się na długości 456 km...


SPIS TREŚCI :

Przedmowa

I. Wprowadzenie

II. Zmiany polityczno-administracyjne na okupowanym terytorium Polski między 1939 a 1945 r.

III. Migracje polityczne ludności na ziemiach polskich w latach 1939-1950

1. Przemieszczenia ludności wywołane kampanią wrześniową w 1939 r.

2. Wysiedlenia ludności z ziem polskich włączonych do III Rzeszy

3. Deportacje ludności z ziem polskich włączonych do Związku Sowieckiego

4. Napływ ludności niemieckiej na okupowane obszary polskie

5. Wywożenie obywateli polskich do pracy w Niemczech oraz do niemieckich obozów koncentracyjnych

6. Przemieszczenia oraz zagłada ludności żydowskiej

7. Generalplan Ost oraz jego realizacja na Zamojszczyźnie

8. Przesiedlenia ludności na obszarze Generalnego Gubernatorstwa

9. Ewakuacja oraz ucieczka ludności niemieckiej do powojennych Niemiec

10. Repatriacja ludności polskiej z obszarów położonych po wschodniej stronie linii Curzona

11. Powrót do Polski ludności wywiezionej przez okupantów niemieckich oraz reemigracja z Zachodu

12. Deportacje ludności polskiej i ukraińskiej w końcowej fazie wojny oraz w okresie powojennym w głąb Związku Sowieckiego

13. Powojenne przesiedlenia ludności ukraińskiej i białoruskiej

14. Planowe wysiedlenie ludności niemieckiej do poczdamskich Niemiec

15. Powojenna emigracja Żydów z Polski

16. Zasiedlenie Ziem Zachodnich i Północnych przez ludność narodowości polskiej

IV. Wpływ przemieszczeń na liczebność ludności powojennej Polski i przeobrażenia jej struktury narodowościowej

1. Straty demograficzne Polski w okresie 1939-1945

2. Skala migracji wojennych i powojennych

3. Bilans zmian zaludnienia Polski w okresie 1939-1950

4. Konsekwencje geograficzne i geopolityczne zmian granicznych i przemieszczeń ludności

Bibliografia

Spis rycin

Summary


SPIS RYCIN :

Ryc. 1. Podział polityczno-administracyjny Polski w 1938 r.
Ryc. 2. Podział polityczno-administracyjny ziem polskich w 1943 r.
Ryc. 3. Podział polityczno-administracyjny Polski na przełomie 1945/1946 r.
Ryc. 4. Struktura narodowościowa obszarów położonych między wschodnią granicą Polski z 1939 r. a zachodnią granicą Polski z 1945 r. według stanu ludności z 1931/1933 r.
Ryc. 5. Polscy wojskowi wzięci do niewoli niemieckiej lub sowieckiej oraz uchodźcy do krajów neutralnych po klęsce wrześniowej
Ryc. 6. Obozy polskich jeńców wojennych na obszarze Związku Sowieckiego w dniu 30 października 1939 r.
Ryc. 7. Deportacje ludności polskiej do Generalnego Gubernatorstwa z terenów włączonych do Rzeszy Niemieckiej w okresie 1939-1944
Ryc. 8. Deportacje obywateli polskich w głąb Związku Sowieckiego w okresie 1939-1941 oraz wywożenie polskiej siły roboczej do pracy w Rzeszy Niemieckiej w okresie 1939-1941
Ryc. 9. Osiedlenie ludności niemieckiej na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy Niemieckiej w okresie do 15 września 1944 r.
Ryc. 10. Rozmieszczenie ludności żydowskiej w Polsce w większych miastach i powia­tach według stanu z 1931 r.
Ryc. 11. Eksterminacja ludności żydowskiej w obozach zagłady w okresie okupacji hitlerowskiej
Ryc. 12. Ocena strat ludności żydowskiej w okresie okupacji hitlerowskiej
Ryc. 13. Eksterminacja jeńców sowieckich w obozach w okresie okupacji hitlerowskiej
Ryc. 14. Przymusowe przemieszczenia ludności polskiej na obszarze Generalnego Gubernatorstwa w okresie okupacji hitlerowskiej
Ryc. 15. Repatriacja i reemigracja ludności polskiej do kraju ze wschodu oraz zachodu po zakończeniu działań wojennych
Ryc. 16. Wysiedlenie ludności ukraińskiej i białoruskiej ze wschodnich terenów przygranicznych
Ryc. 17. Planowe wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w okresie 1946-1949
Ryc. 18. Straty demograficzne, ucieczka oraz wysiedlenie ludności niemieckiej z ziem utraconych przez Niemców wg W. Hilgemanna
Ryc. 19. Akcja zasiedlenia Ziem Odzyskanych przez ludność polską w okresie 1945-1947
Ryc. 20. Pochodzenie terytorialne ludności Ziem Odzyskanych w 1950 r.
Ryc. 21. Pochodzenie terytorialne ludności Polski wg województw w 1950 r.
Ryc. 22. Zmiany graniczne na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej