Świat rzymski w V wieku

Z okładki :

Wiek V był przełomowym okresem w dziejach późnego Cesarstwa Rzymskiego, które po śmierci cesarza Teodozjusza I trwale podzieliło się na część wschodnią i zachodnią umacniając istniejący już wcześniej rozłam językowy na świat grecki i łaciński. Podzielone Cesarstwo trwało, chociaż tradycyjny sposób życia ulegał nieuchronnej przemianie. Działo się tak pod wpływem migracji ludności barbarzyńskiej i powstania państw plemiennych na ziemiach zachodniego Cesarstwa.

Ogromne znaczenie miał też ostateczny triumf chrześcijaństwa i stopniowe zanikanie religii pogańskiej. Nowa religijność dała początek gwałtownym sporom teologicznym, które przyniosły głębokie podziały wśród chrześcijan i zaowocowały powstaniem nowych Kościołów na Wschodzie.

Niniejsza publikacja poprzez ukazanie różnych aspektów życia próbuje odtworzyć wielobarwny obraz Imperium w okresie transformacji.

SŁOWO WSTĘPNE

Oddajemy w ręce Szanownych Czytelników książkę będącą próbą syntezy jednego stulecia w dziejach cesarstwa rzymskiego (395—518). Stulecia, którego symbolicznym początkiem był ostateczny podział imperium. Następne lata przyniosły najazdy plemion barbarzyńskich zarówno na jego wschodnią, jak i zachodnią część, powstanie nowych organizmów politycznych w zachod­niej części Europy i w Afryce, i wreszcie chrystianizację Cesarstwa oraz idą­ce w ślad za nią zmiany kulturowe i wielkie konflikty teologiczne.

Wspo­mniane wydarzenia i procesy wydają się nam na tyle istotne, że w naszym mniemaniu okres od śmierci cesarza Teodozjusza I do początków panowania cesarza Justyna I zasługuje na całościowe opracowanie w języku polskim.

Książka została pomyślana, jako próba spojrzenia na świat rzymski w V wieku z różnych perspektyw.
W efekcie przedstawienie dziejów poli­tycznych zostało uzupełnione refleksjami nad funkcjonowaniem administra­cji państwowej, nad życiem społecznym i gospodarczym, nad nowymi zja­wiskami w życiu religijnym i kulturalnym. Mamy nadzieję, że nasza mono­grafia znajdzie uznanie zarówno wśród studentów, jak i szerszej grupy pasjonatów dziejów schyłku antyku i początków średniowiecza.

Świat rzymski w V wieku, jest owocem współpracy przedstawicieli pię­ciu środowisk akademickich — Białegostoku, Krakowa, Poznania, Torunia i Warszawy. Doszliśmy do przekonania, że taka współpraca przyczyni się do stworzenia pełniejszego i barwniejszego obrazu epoki. Nie bez zna­czenia jest też fakt, że wszystkich nas łączy przynależność do jednego po­kolenia. Swoją pracę dedykujemy jednemu z naszych mistrzów — profeso­rowi dr. hab. Maciejowi Salamonowi, który swoją drogę naukową również rozpoczął od studium rozwoju idei nowego Rzymu — Konstantynopola zwy­cięsko wychodzącego z zawirowań politycznych i religijnych V wieku.
Dla autorów niniejszego tomu Profesor jest wzorem Człowieka i Uczonego. Jego ogromna wiedza, akrybia naukowa i życiowa mądrość, zawsze budziły nasz szacunek. Jego życzliwość i gotowość niesienia pomocy, której wielokrot­nie doświadczyliśmy, zrodziły pragnienie odwzajemnienia się przynajmniej tą skromną dedykacją.

Autorzy


SPIS RZECZY :

Słowo wstępne

Wprowadzenie

CZĘŚĆ PIERWSZA — Dzieje

I. Rzymski Zachód w latach 395—493 {Marcin Pawlak)

1. Panowanie Honoriusza
Rozchodzenie się wschodniej i zachodniej części Cesarstwa po śmierci Teodozjusza I
Stylichon
Goci Alaryka
Rawenna
Radagais
Przełamanie limesu reńskiego
Uzurpacja Konstantyna III
Upadek Stylichona
Alaryk w Italii
Zdobycie Rzymu przez Alaryka
„ O państwie Bożym " Augustyna
Alanowie, Swebowie i Wandalowie w Hiszpanii
Uzurpacja Jowinusa w Galii
Uzurpacja Herakliana w Afryce
Bagaudzi
Flawiusz Konstancjusz
Goci Ataulfa i Galla Placydia
Osiedlenie Gotów w Akwitanii
Śmierć Konstancjusza III
Wygnanie Galli Placydii
Ocena Honoriusza
2. Uzurpacja Jana i objęcie władzy przez Walentyniania III
Uzurpacja Jana
Interwencja Konstantynopola
Rola Galli Placydii
Feliks i Bonifacjusz
Wzrost znaczenia Aecjusza
Wandalowie w Afryce
Konflikty w Italii
Sytuacja w Cesarstwie na początku lat trzydziestych V wieku
Pokój z Wandalami — utrata Afryki
Polityka Aecjusza wobec plemion barbarzyńskich
Kryzys finansowy
Hunowie Attyli
Usunięcie Aecjusza i śmierć Walentyniana III
3. Rządy Petroniusza Maksymusa i Awitusa
Koniec dynastii teodozjańskiej
Rządy Awitusa
Upadek Awitusa
Rycymer
4. Od Majoriana do Antemiusza
Rządy Majoriana
Niepokoje w Galii
Prawodawstwo Majoriana
Wandalowie
Spisek Rycymera i śmierć Majoriana
Libiusz Sewer
Egidiusz w Galii
Marcellin
Śmierć Libiusza Sewera
Prokopiusz Antemiusz
Przygotowania do wojny z Wandalami
Sprawa Arwandusa. Wojna z Gotami
Konflikt Antemiusza z Rycymerem
5. Ostatni władcy
Olibriusz. Śmierć Rycymera
Gundobad i Gliceriusz
Interwencja Wschodu — Juliusz Nepos cesarzem
Galia
Bunt Orestesa
Romulus Augustulus
6. Odoaker
Bunt Odoakra
Podstawy władzy Odoakra w Italii
Zenon jedynym władcą Imperium
Przyczyny upadku Odoakra
7. Bibliografia

II. Rzymski Wschód w latach 395—518 (Kamilla Twardowska)

1. Rządy Arkadiusza (395—408)
Podział Cesarstwa po śmierci cesarza Teodozjusza I
Walka o władzę nad Arkadiuszem. Zagrożenie ze strony Hunów i Gotów
Goci Alaryka
Relacje między dwoma częściami Imperium
Wojna z Hunami. Dominująca pozycja Eutropiusza
Bunt Gainasa
Konflikt z Janem Chryzostomem
Polityka religijna Arkadiusza
2. Rządy Teodozjusza II (408—450)
Walka o władzę przy małoletnim Teodozjuszu
Pulcheria
Atenais Eudokia. Kodeks Teodozjusza
Rządy Chryzafiosa
Walki z Hunami
Kontakty z zachodnią częścią Imperium
Wojna z Persją
Walki z Hunami
Polityka religijna Teodozjusza II
3. Rządy Marcjana (450—457)
Udział Aspara, Flawiusza Zenona i Pulcherii w wyniesieniu Marcjana na tron
Sobór w Chalcedonie
Relacje z Hunami i Gotami
Reformy systemu podatkowego
Śmierć cesarza
4. Rządy Leona I (457—474)
Rola Aspara w wyniesieniu Leona na tron
Polityka cesarza wobec Gotów
Cesarz Leon I a zachodnia część Imperium
Wojna z Wandalami
Walki z Hunami
Skirowie
Tarasikodissa - Zenon
Śmierć Aspara
Polityka religijna Leona I
Leon II współcesarzem
5. Leon II (styczeń 474 — listopad 474) i Zenon (styczeń 474 — 491)
Uzurpacja Bazyliskosa
Bunt Marcjana
Bunt Illusa
Pokój z Wandalami. Relacje z Odoakrem
Teodoryk Strabon i Teodoryk Amal
Śmierć cesarza
6. Panowanie Anastazjusza (491—518)
Wyniesienie Anastazjusza na tron
Wojna z Izauryjczykami
Walki z plemionami arabskimi
Bułgarzy
Konflikt z Teodorykiem Amalem
Wojna z Persją
Wzmocnienie systemu obronnego
Polityka budowlana cesarza
Zamieszki wewnętrzne
Bunt Witaliana
Polityka religijna Anastazjusza
Reformy cesarza Anastazjusza: podatkowa i monetarna
Odbudowa zniszczonych terenów
Śmierć władcy
7. Bibliografia

III. Królestwa barbarzyńskie w V wieku (Dawid Zołoteńki)

1. Wprowadzenie
2. Wizygoci
3. Burgundowie
4. Frankowie
5. Swebowie
6. Wandalowie
7. Hunowie
8. Italia — Odoaker i Ostrogoci
9. Brytania (ok. 400 — ok. 550)
10. Zakończenie
11. Bibliografia

CZĘŚĆ DRUGA — Struktury Cesarstwa Rzymskiego w V wieku

I. Organizacja Cesarstwa Rzymskiego w V stuleciu: cesarz — armia — prawo (Jacek Wiewiorowski)

1. Uwagi wstępne
2. Cesarz
3. Administracja
Uwagi ogólne
Urzędnicy cesarscy
4. Wojsko
Uwagi ogólne
Oficerowie. Problem „barbaryzacji" korpusu oficerskiego
Skład armii późnorzymskiej. Problem „barbaryzacji" armii
5. Prawo
6. Bibliografia

II. Społeczeństwo w Cesarstwie Rzymskim V wieku (Rafał Kosiński, Marcin Pawlak)

Struktura społeczna (Rafał Kosiński)
1. Podstawowe kategorie zróżnicowania społecznego
Zanikające znaczenie podziału społecznego na obywateli i nie-obywateli
Podział na wolnych i niewolnych
Prawny podział na honestiores i humiliores
2. Plebei
Niewolnicy
Dzierżawcy
Wolni chłopi i pozostała ludność wiejska
Plebs miejski
3. Curiales
4. Possessores
Senatorowie
Pozostałe grupy possessores
5. Na marginesie społeczeństwa — grupy kontestacji społecznej
6. Patronat
7. Drogi awansu i degradacji społecznej

Rodzina (Marcin Pawlak)
1. Wprowadzenie
2. Małżeństwo
3. Władza ojca rodziny (patria potestas)
4. Rozwód
5. Wdowieństwo
6. Konkubinat
7. Stosunki pozamałżeńskie
8. Rodzice i dzieci
9. Wpływ chrześcijańskiej ascezy na rodzinę
Bibliografia

III. Gospodarka Cesarstwa Rzymskiego w V wieku (Krzysztof Boroda)

1. Uwagi wstępne
Solid Konstantyna i stabilizacja gospodarcza w IV wieku
Monetaryzacja
Rozkwit gospodarczy IV wieku
2. Geografia gospodarcza Imperium Rzymskiego przełomu IV i V wieku
3. Regiony gospodarcze
Afryka
Hiszpania i Galia Południowa
Galia Północna
Brytania
Italia
Egipt
Syria i Palestyna
Cypr
Region Morza Egejskiego
Anatolia
4. Regiony gospodarczej zapaści: dolny bieg Dunaju i Cyrenajka
Dolny Dunaj
Cyrenajka
5. Villa i wieś — konkurencja czy koegzystencja?
Dwa modele produkcji rolniczej
Zachód
Wschód
6. Handel
7. Metalurgia i rzemiosło
8. Barbarzyńcy i mit destrukcji
9. Podsumowanie
10. Bibliografia

IV. Religie cesarstwa rzymskiego w V stuleciu (Rafał Kosiński)

1. Sytuacja Kościoła na przełomie IV i V wieku
1.1. Kościół w świecie rzymskim
1.2. Sytuacja w Kościele
Geografia eklezjalna
Zachód
Wschód
Unormowanie kwestii ariańskiej
2. Spory dogmatyczne i kształtowanie się ortodoksji
2.1. Spory orygenistyczne
2.2. Pelagianizm
2.3. Spory chrystologiczne
Nestoriusz i Cyryl
Eutyches i Leon
Spory wokół Chalcedonu
2.4. Heretycy i schizmatycy
3. Hierarchia Kościoła
3.1. Biskupi i niższe duchowieństwo. Struktura duchowieństwa
3.2. Zgromadzenia biskupów jako przestrzeń orzekania o wierze i formowania się prawa kanonicznego
3.3. Spory o znaczenie między głównymi Kościołami Cesarstwa
Konflikt Aleksandrii z Konstantynopolem
Konflikt Rzymu z Konstantynopolem (schizma akacjańska)
4. Rozwój roku liturgicznego
5. Świeccy Kościoła
5.1. Aspekty pobożności świeckich
5.2. Rodzina chrześcijańska
5.3. Pielgrzymki i relikwie
6. Monastycyzm chrześcijański
6.1. Ugruntowanie się wzorców monastycznych
6.2. Rozwój monastycyzmu w V wieku
Egipt
Monastycyzm palestyński
Monastycyzm syryjski
Konstantynopol
Zachód
Powstanie warstwy mniszej — zinstytucjonalizowanie monastycyzmu
Herezje ascetyczne, mesalianizm, pryscylianizm
7. Święci mężowie. Hagiografia
8. Chrześcijaństwo na obszarach państw plemiennych
8.1. Sytuacja Kościoła katolickiego na obszarach państw plemiennych
9. Judaizm i kulty pogańskie
9.1. Spór chrześcijaństwa z religiami pogańskimi
9.2. Formy utrzymywania się pogaństwa
9.3. Żydzi
10. Podsumowanie
11. Bibliografia

V.  Edukacja i kultura w V wieku (Elżbieta Szabat)

1. Trwałość paidei
Wprowadzenie
Chrześcijaństwo a edukacja i kultura V wieku
Rozłam między Wschodem i Zachodem
2. Przetrwanie kultury i edukacji na Zachodzie
3. Rozkwit życia intelektualnego w Cesarstwie Wschodnim
Konstantynopol
Berytos
Gaza
Szkoła ateńska i pogański neoplatonizm V wieku
Aleksandria
4. Zakończenie
5. Bibliografia

Spis map
Wykaz skrótów
Indeks osób i grup etnicznych
Indeks nazw geograficznych