Kasztelania bytomska w średniowieczu. Zarys problematyki (początki kasztelanii, dzieje polityczne, granice)

Ze Wstępu :

Bogata przeszłość Bytomia i jego okolic interesowała historyków od dawna.
Już w XIX wieku niezwykle ważne studium poświęcił temu miastu Franz Gramer. Po drugiej wojnie światowej powstały dwie ważne monografie Bytomia.
Początki grodu i miasta są w kręgu zainteresowań archeologów, czego efektem jest powstanie wielu interesujących publikacji.

Szczególnej intensywności prace te nabrały w momencie, kiedy ster naukowy w badaniach nad przeszłością Bytomia i okolic przejął Jan Drabina.
Skupił on wokół siebie liczne grono historyków. W konsekwencji na temat Bytomia i okolic powstało szereg prac, które w sposób wydatny poszerzyły wiedzę o  przeszłości omawianego regionu.
Warto w tym miejscu wspomnieć takich badaczy, jak: Jerzy Horwat, Zdzisław Jedynak, Jerzy Rajman, Idzi Panic, Jacek Pierzak, Władysława Ślęzak.

Pomimo jednak, iż zakres tematyczny problemów podejmowanych przez wymienionych wyżej autorów jest bardzo rozległy, w dalszym ciągu można jeszcze znaleźć kwestie oczekujące na omówienie.

Jednym z nich jest pytanie o początki bytomskiego grodu oraz kasztelanii i o jej granice. Kryterium, na podstawie którego określiliśmy czas istnienia kasztelanii, było pojawianie się na dokumentach świadków kasztelanów bytomskich. Inną ważną przesłanką, dowodzącą istnienia tej organizacji terytorialnej, było pojawianie się w źródłach terminu: „kasztelania bytomska”. Także położenie wielu miejscowości było określane przestrzennie w stosunku do Bytomia. Ten stan rzeczy dowodzi funkcjonowaniu kasztelani i ściśle określonego terytorium.
Bez wątpienia istnienie kasztelanii miało w późniejszym okresie znaczący wpływ na ukształtowanie się regionu bytomskiego. Używając tego terminu, należy w tym miejscu zdefiniować, co rozumiemy pod pojęciem „region bytomski”.
Otóż pod pojęciem tym rozumiemy terytorium dawnej kasztelanii bytomskiej, o której istnieniu dowiadujemy się z dokumentów wystawionych w początkach XIII wieku. Kasztelania ta istniała politycznie do połowy XIV stulecia.
Na przestrzeni tego okresu jej obszar był częścią księstwa opolskiego. Po śmierci księcia Władysława Opolskiego w 1281 roku, w oparciu o jej terytorium, a także o obszar kasztelanii kozielskiej oraz siewierskiej zostało utworzone księstwo bytomskie, które w 1312 roku uległo dalszym podziałom. W dalszych latach z terytorium byłego jednolitego księstwa kozielsko-bytomskiego wyodrębnią się kolejne mniejsze terytoria, jak np. księstwo siewierskie.
Ich funkcjonowanie nie jest do końca rozpoznane, pomimo licznych prac, jakie w ostatnim czasie się ukazały.

W XIV stuleciu, po śmierci ostatniego Piasta z linii kozielsko-bytomskiej – Bolesława w 1355 roku, doszło do rozpadu księstwa i jego podziału pomiędzy księcia cieszyńskiego i oleśnickiego.
Fakt ten utrwalił funkcjonowanie odrębnego regionu bytomskiego wywodzącego się z dawnej kasztelanii bytomskiej.

Wszystko to sprawia, że losy polityczne księstwa wyraźnie rzutowały na układy terytorialne.
To natomiast wpływało na sytuację społeczno-gospodarczą poszczególnych regionów tego księstwa.
W takiej sytuacji za najbardziej uzasadnione uznaliśmy skupienie naszych rozważań na jednym z jego regionów, a mianowicie na dawnej kasztelanii bytomskiej. Aby uniknąć monotonii wykładu, na określenie interesującego nas terytorium używać będziemy zamiennie terminów: kasztelania bytomska (świadomi, iż termin ten jest adekwatny dla okresu XIII i pierwszej połowy XIV w.), region bytomski oraz ziemia bytomska.

Wskazane postulaty stawiają przed nami zasadnicze pytanie o to, jakie zagadnienia będą nas interesować w niniejszej pracy.

W rozdziale pierwszym zajmiemy się przedstawieniem początków grodu i kasztelanii bytomskiej. Omówimy w tym miejscu kwestię czasu powstania kasztelanii.

W kolejnym rozdziale omówimy jej dzieje polityczne i przynależność diecezjalną. Niezmiernie ważne miejsce zajmie w naszych rozważaniach określenie terytorium kasztelanii bytomskiej, które znajdzie się w rozdziale trzecim.

Podejmując analizę tegoż zagadnienia, sięgnęliśmy po materiały archiwalne XVI- a nawet XVII-wieczne, posiłkując się przy ich wykorzystaniu metodą retrogresji. Rozpatrzenie wyżej wymienionych zagadnień powinno w sposób możliwie pełny (na ile umożliwiają to dostępne nam przekazy źródłowe) przedstawić tę problematykę.

Podstawy źródłowe pracy i zakres pytań badawczych, na które staraliśmy się odpowiedzieć w niniejszej pracy, uzależniony był w decydującej mierze od dostępnych materiałów źródłowych. Dla wieków starszych (XIII-XIV stulecie) korzystaliśmy w pierwszym rzędzie z dokumentów publikowanych w kodeksach dyplomatycznych.
Jeśli chodzi o wiek XV, nieocenioną pomocą był opublikowany przez Jana Drabinę, Jerzego Horwata i Zdzisława Jedynaka zbiór dokumentów do dziejów Bytomia.

Ważne miejsce wśród wykorzystanych materiałów źródłowych zajmują źródła archiwalne.
Nasza kwerenda objęła zasoby archiwalne w Archiwum Państwowym w Katowicach i jego oddziałach w Pszczynie, Raciborzu, Cieszynie i Gliwicach. Ponadto poszukiwania materiałów źródłowych zostały przeprowadzone w licznych archiwach krajowych. Pomocne w naszych badaniach były również wczesnonowożytne sprawozdania wizytacyjne sporządzone dla biskupów krakowskich, jak również znajdujące się w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie Acta Episcopalia i Acta Officialis Cracoviensia.

Cezury chronologiczne naszej pracy obejmują okres od połowy XII wieku aż do połowy XIV stulecia.
Jest to przestrzeń czasowa, która obejmuje zarówno czas funkcjonowania kasztelanii bytomskiej, jak i czas jej zaniku.
Cezurę początkową wyznaczają najwcześniejsze wzmianki źródłowe na temat Bytomia, natomiast cezurę końcową określa zanik kasztelanii w połowie XIV stulecia.

Praca niniejsza została oparta na rozdziale pierwszym naszej pracy doktorskiej, której tematem była własność ziemska w kasztelanii bytomskiej w średniowieczu. Został on jednak znacznie poszerzony i uzupełniony.
Uwzględnione zostały również uwagi krytyczne do rozdziału zawarte w recenzjach rozprawy doktorskiej prof. dr. hab. Antoniego Barciaka i prof. dr. hab. Jana Drabiny.

Na zakończenie pragniemy serdecznie podziękować Księdzu profesorowi Kazimierzowi Doli oraz Panu dr. Jackowi Pierzakowi, znawcy wczesnośredniowiecznych dziejów Bytomia, za recenzję publikacji oraz sugestie i uwagi, które zostały uwzględnione w książce.


SPIS TREŚCI:

Wykaz skrótów

Wstęp

Rozdział I. Początki grodu bytomskiego i kasztelanii bytomskiej

Rozdział II. Dzieje polityczne kasztelanii bytomskiej

Rozdział III. Granice kasztelanii bytomskiej w średniowieczu

Podsumowanie

Aneksy

Bibliografia