Miasto jako wielowymiarowy przedmiot badań - Joanna Podgórska-Rykała, Magdalena Mikrut-Majeranek, Agnieszka Kandzia

Ze Wstępu

Miasto od wieków zmieniało swoje oblicze, ewoluując od greckich polis do dzisiejszych metropolii.
Jest ono konstruktem bardzo skomplikowanym i wielowymiarowym.
Może być rozumiane i definiowane na wiele sposobów. Dotyczy bowiem różnych płaszczyzn naukowych, skupionych m.in. wokół architektury i urbanistyki, filozofii, socjologii, politologii, prawa i administracji oraz psychologii środowiskowej. Niezależnie jednak od przyjętej definicji miasto jest postrzegane jako obszar czy też przestrzeń, w której żyje i rozwija się człowiek. To właśnie człowiek jako jednostka i jako zbiorowość jest nieodzownym elementem organizmu miejskiego. Związane z nim kultura, filozofia i historia, ekonomia i procesy gospodarcze, polityka i władza oraz oddziaływania społeczne tworzą niesamowitą mozaikę, której nie sposób jednoznacznie sklasyfikować, jest bowiem w swojej naturze nieszablonowa.
Współczesne miasto jest nie tylko przestrzenią urbanistyczną i przestrzenią życia mieszkańców, ale także obszarem kształtowania różnego rodzaju doświadczeń, także kluczowych dla obecnej świadomości kulturowej.

Tak rozumiane miasto jest od dawna przedmiotem badań, zarówno przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych, jak i technicznych. Zagadnienie to rozważają tak socjolodzy, politolodzy, historycy, administratywiści, jak i urbaniści i architekci.
Członkowie świata nauki, reprezentujący poszczególne dziedziny wiedzy, eksplorują wybrane z tego obszaru zagadnienia, jednak zazwyczaj skupiają się wyłącznie na jednym konkretnym elemencie, związanym ze swoją dziedziną nauki.

Rozdział I. stanowi wprowadzenie do tematu miasta w kontekście historyczno-geograficzno-kulturoznawczym.
Zwrócono uwagę na fakt, iż każde miasto jest inne, niepowtarzalne z uwagi na wiele czynników miastotwórczych wpływających na jego wygląd, strukturę czy układ urbanistyczno-przestrzenny, jak np. handel, rzemiosło, górnictwo, a także fakt, czy były to miasta rezydencje, miasta zaplecza, ośrodki kredytowe, rezydencje wraz z obsługą, ośrodki administracji, ośrodki wojskowe, ośrodki kultowe czy ośrodki uniwersyteckie.
Rozdział ten zawiera symboliczne sposoby wyznaczania miejsca pod lokację przyszłej osady oraz opis etapów kształtowania się miasta powstającego m.in. w wyniku ewolucji z osady wiejskiej.
Omówiono również przykładowe modele miejskie występujące we Francji i w Niemczech.

W rozdziale II., literacko-kulturoznawczo-historycznym, podjęto próbę zrekonstruowania czynników wpływających na proces powstawania miasta w różnych epokach historycznych. Przegląd rozpoczynają miasta starożytne, mające niejednokrotnie mityczną genezę, takie jak: Kartagina, Acesta, Lawinium, Alba Longa czy Rzym.
W dalszej kolejności przedstawiono hipotezę powstania średniowiecznego Krakowa, a rozważania zwieńczył opis nowoczesnej Brasilii. Poruszono także zagadnienie związane z modelem idealnego miasta oraz przykłady takich ośrodków miejskich.

W III. rozdziale poruszone zostały kwestie związane z nadawaniem nazw miastom oraz różnym elementom przestrzeni miejskiej, takim jak ulice, place itd. Nacisk położono na wyjaśnienie pojęcia toponimii oraz zakresu toponomastyki.
Wyliczono i opisano sposoby tworzenia nazw, a także podkreślono rolę toponimów w procesie rekonstrukcji historii osadnictwa.
Na wybranych przykładach omówiono krystalizowanie się nazw miejscowych, a także zmian zachodzących w tychże, w związku z czynnikami historycznymi jak wojna i konieczność zastąpienia niemieckich nazw w Polsce po zakończeniu II wojny światowej.

Rozdział IV. poświęcony został procesom kształtowania się ośrodków miejskich. Wśród poruszonych zagadnień wypada wymienić między innymi akcje osadnicze prowadzone na prawie polskim oraz niemieckim.
Wyjaśniono różnicę występującą między wspomnianymi powyżej dwoma rodzajami kolonizacji wewnętrznej oraz proces lokowania miast na ziemiach polskich wraz z przytoczeniem średniowiecznej akcji lokacyjnej i lokacji następującej w nowożytności przebiegający w pięciu okresach na prawie magdeburskim, lubeckim, ale także prawie średzkim, chełmskim czy flamandzkim.

Rozdział V. traktuje o transformacji współczesnych miast, które podlegają ustawicznej zmianie, niejako wymuszanej przez zmieniające się potrzeby społeczności, nowe technologie, gospodarkę postindustrialną oraz serwicyzację, związaną z dynamicznym rozwojem sektora usług. Wśród procesów zmierzających do przekształcenia przestrzeni miejskiej wyróżnia się między innymi rewitalizację obiektów industrialnych, stanowiących pamiątkę po dziedzictwie przemysłowym, czy reindustrializację. Istotnym aspektem współczesnej metamorfozy miast jest partycypacja społeczeństwa w planowaniu i wdrażaniu zmian. W rozdziale przytoczono również praktyczne i udane przykłady rewitalizacji obiektów postindustrialnych, które zostały zaadaptowane na obiekty użyteczności publicznej, siedziby instytucji kultury itp., oraz opisano Szlak Zabytków Techniki. Na przeciwnym biegunie znajduje się globalna reindustrializacja zapowiadająca „renesans ery przemysłowej”.

W rozdziale VI. „Polskie miasto jako jednostka terytorialna i samorządowa”, stanowiącym rozważania natury politologiczno-historycznej, Autorki prezentują trudną drogę wspólnot lokalnych do samorządności. Opisując wydarzenia, począwszy od okresu międzywojennego, aż do odzyskania wolności na przełomie lat 90., charakteryzują dynamiczny proces zmian, wskazując na zaistniałe związki przyczynowo-skutkowe i wyjaśniając ich istotę.

Rozdział VII. jest poświęcony miejscu i roli miasta w strukturze zasadniczego podziału terytorialnego kraju. Autorki wychodzą od kwestii podziału terytorialnego kraju, jego roli i funkcji, żeby następnie skupić się na samej instytucji samorządu terytorialnego i jego podstawowej jednostce – gminie. Opisane są zadania gmin miejskich, a także zasygnalizowany odrębny status miasta stołecznego Warszawy. Omawiając wewnętrzną organizację gminy, Autorki nie zapominają także o jednostkach pomocniczych i ich roli w zdecentralizowanym systemie samorządowym.
Końcowe rozważania rozdziału VII poświęcone są zagadnieniu miast w państwach europejskich.
Pokrótce scharakteryzowane zostają zasady ich funkcjonowania, a także zadania i kompetencje najistotniejszych organów władzy.

Rozdział VIII. porusza teoretyczne aspekty procesu metropolizacji jako elementu nieodłącznego w procesie rozwoju miast. Przedstawiono w tym miejscu wybrane socjologiczne definicje miasta oraz najważniejsze koncepcje powstawania i rozwoju miast – od miast średniowiecznych do współczesnych metropolii globalnych. Na końcu zaproponowano katalog funkcji, które realizuje niemal każda jednostka typu miejskiego.

Rozdział IX. poświęcony jest już tylko zagadnieniu metropolii i obszarów metropolitalnych. W metropoliach rozwijanych jest szereg funkcji, takich jak: zarządzanie, finansowanie i projektowanie.
Największe jednostki miejskie charakteryzują się specyficznym układem przestrzennym, układem funkcji oraz populacją – różnorodną i najczęściej wielokulturową. Zaprezentowano tutaj najważniejsze kategorie miast metropolitalnych i zwrócono uwagę na znaczenie metropolii w dzisiejszym świecie globalizacji.

Celem niniejszej publikacji jest zintegrowanie różnych ujęć naukowych z dziedzin: historii, filozofii, socjologii, administracji, prawa, politologii i kulturoznawstwa, co ma wpłynąć na rozszerzenie horyzontu postrzegania miasta.
Publikacja ze względu na swój interdyscyplinarny i monograficzny charakter może stanowić atrakcyjną propozycję nie tylko dla studentów i osób zainteresowanych zagadnieniem, ale także dla szerokiego grona samorządowców i organizacji zrzeszających jednostki samorządu terytorialnego.

Autorki


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I. Rozważania o mieście, jego początkach i przemianach

1.1. Miasto przedmiotem badań historyków i kulturoznawców
1.2. Topografia osady
1.3. Na drodze do powstania miasta: typy wsi
1.4. Miasto jako miejsce symboliczne

Rozdział II. Proces powstawania miasta – od mitycznej koncepcji w starożytności do ścisłego planowania w wieku techniki

2.1. Kartagina: Dydona
2.2. Lawinium, Acesta: Eneasz
2.3. Alba Longa: Askaniusz
2.4. Rzym: Romulus
2.5. Kraków: Grakch
2.6. Miasta idealne

Rozdział III. Toponimia. Proces nadawania nazw w mieście

3.1. Zakres zainteresowania toponomastyki
3.2. Ewolucja nazw na przestrzeni wieków
3.3. Sposoby tworzenia nazw
3.4. Toponimy w służbie rekonstrukcji historii osadnictwa
3.5. Powojenne zmiany nazw ulic na przykładzie Bytomia
3.6. Akcja usuwania niemieckich napisów

Rozdział IV. Kształtowanie się ośrodków miejskich – lokacja. Mury miejskie a granica

4.1. Osadnictwo na prawie polskim
4.2. Osadnictwo niemieckie
4.3. Osadnictwo na prawie niemieckim
4.4. Lokacja miast na ziemiach polskich
4.5. Przykłady średniowiecznej akcji lokacyjnej
4.6. Organizacja miasta
4.7. Kolejne fale akcji lokacyjnej
4.8. Urbanizacja – industrializacja

Rozdział V. Transformacje współczesnych miast – reindustrializacja i rewitalizacja

5.1. Rewitalizacja obiektów industrialnych. Nowe życie zabytkowych budynków
5.2. Od teorii do praktyki
5.3. Partycypacja społeczeństwa w procesie transformacji przestrzeni miejskiej
5.4. Rewitalizacja w praktyce: przykłady
5.5. Szlak zabytków techniki
5.6. Szlak dziedzictwa rolniczego
5.7. Reindustrializacja Europy

Rozdział VI. Polskie miasto jako jednostka terytorialna i samorządowa

6.1. Okres międzywojenny
6.2. Lata 1944–1950
6.3. Administracja terenowa w latach 1950–1990
6.4. Ustrój samorządu terytorialnego po roku 1989

Rozdział VII. Miejsce i rola miasta w strukturze zasadniczego podziału terytorialnego

7.1. Organy miast
7.2. Zadania gmin miejskich i miast na prawach powiatów
7.3. Odrębny status miasta stołecznego Warszawy
7.4. Jednostki pomocnicze i ich rola w polityce miejskiej
7.5. Miasta w wybranych systemach prawnych państw europejskich

Rozdział VIII. Teoretyczne aspekty procesu metropolizacji

8.1. Miasto w kontekście metropolizacji
8.2. Socjologiczne definicje miasta
8.3. Szkoła kulturalistyczna
8.4. Szkoła chicagowska
8.5. Szkoła neoekologiczna
8.6. Funkcje miasta

Rozdział IX. Rozwój miasta – metropolizacja

9.1. Metropolia
9.2. Obszar metropolitalny
9.3. Funkcje metropolitalne
9.3.1. Funkcja polityczna i administracyjna
9.3.2. Funkcja ekonomiczna i finansowa
9.3.3. Funkcja turystyczna i rekreacyjna
9.3.4. Funkcja komunikacyjna i telekomunikacyjna
9.3.5. Funkcja edukacyjna, naukowa i badawcza
9.3.6. Funkcja kulturalna i medialna
9.3.7. Kategorie miast metropolitalnych

Zakończenie

Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
O Autorkach