Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370-1401. Studium o elicie władzy w relacjach z monarchą - Jerzy Sperka

Niezwykła monografia z dziejów średniowiecza,
pięknie wydana i opracowana graficznie,
barwnie ilustrowana (herby i pieczęcie),
całość w solidnej twardej oprawie,
powinna znaleźć się na półce każdego mediewisty
i miłośnika historii (szczególnie średniowiecznej).


Książka uhonorowana Nagrodą imienia Adama Heymowskiego przyznaną przez Polskie Towarzystwo Heraldyczne, Warszawa, 18 maja 2007 r.


Z notatki wydawniczej :

Książka prezentuje skład osobowy, mechanizmy doboru i rolę polityczną otoczenia księcia opolskiego.
W nowym świetle — jakże odmiennym od dotychczasowego ujęcia w historiografii — autor omawia także kontakty Władysława Opolczyka z polską elitą władzy od początku rządów Ludwika Węgierskiego po pierwsze lata panowania Władysława Jagiełły.

W kolejnych rozdziałach omówiono elity poszczególnych terytoriów, którymi zarządzał książę, a więc:
księstwo opolskie, ziemie ruskie, ziemię wieluńską, oraz Kujawy inowrocławskie i ziemię dobrzyńską.

Ponieważ każde z terytoriów wykazywało się swoistą specyfiką, przedstawiono:
strukturę urzędów, podziały administracyjne, otoczenie władcy w danej ziemi i jego beneficjentów.

W pracy znalazło się także kilkadziesiąt szczegółowych biogramów osób, wchodzących w skład otoczenia książęcego, i ich rodzin.

Autor dokonał tu wielu nowych ustaleń w stosunku do dotychczasowej literatury, zarówno w zakresie krytyki źródłowej, jak i identyfikacji osób oraz przynależności rodowej.

Książkę dopełniają aneksy — zestawienia urzędników Władysława Opolczyka (dworskich i terytorialnych) oraz itinerarium księcia z lat 1372 — 1401, a także nie publikowane dotychczas ilustracje licznych pieczęci rycerskich osób z jego otoczenia.


WSTĘP [fragment] :


Celem niniejszej pracy będzie przedstawienie składu osobowego i roli politycznej otoczenia Władysława Opolczyka w latach 1370 — 1401 a także kontaktów księcia z polską elitą wiadzy.

Pojęcie „otoczenie" jest oczywiście terminem sztucznym niewystępującym   w źródłach średniowiecznych.
Tam bowiem osoby przeby­wające w otoczeniu władcy określano mianem comittiva lub familia (familiares);
w tym drugim wypadku — w odniesieniu do urzędników, służących i klientów.

W literaturze historycznej różnie definiowano pojęcie „otoczenie". Jan Piętka dzielił je na „otoczenie świeckie" i „otoczenie kościelne", przy czym oddzielał je od grupy urzędniczej. Natomiast według Anny Doroszewskiej, do której poglądów przychyliła się ostatnio Anna Supruniuk, „otoczenie", bez względu na skład społeczny, łączyła z władcą bezpośrednia i trwała więź społeczna. Stanisław Szczur z kolei „otoczenie" ograniczał do grupy osób, które często przebywały u boku wład­cy. Natomiast zdaniem Tomasza Jurka, otoczenie stanowili wszyscy ci, którzy mieli wpływ na decyzje, jakie podejmował monarcha. Podobnie zagadnienie „otoczenia" definiuje się w historiografii zachodnioeuropej­skiej. Różnice zdań — aczkolwiek niewielkie — w definiowaniu tego pojęcia powodują, że właściwie każdy z autorów, który zamierza podjąć taki te­mat, sam musi ustalić, kogo zaliczyć do otoczenia danego monarchy.

Twierdzę więc, że do otoczenia Władysława Opolczyka należy włączyć przede wszystkim urzędników dworskich, administracyjnych, a także ziemskich w przypadku Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Jeśli natomiast cho­dzi o osoby, które nie piastowały żadnych godności i nie były spokrew­nione z urzędnikami książęcymi, do otoczenia zaliczyłem tylko te, które w dokumentach książęcych zostały wymienione co najmniej dwa razy, lub też zostały odnotowane u boku księcia poza ziemią, w której posia­dały dobra ziemskie.

Konstrukcja pracy

Pierwotnym moim zamierzeniem było przedstawienie otoczenia Władysława Opolczyka od jego powrotu z Węgier w 1372 r. do śmierci w 1401 r. Cezura początkowa musiała jednak zostać przesunięta o dwa lata wstecz. Miało to związek z wydarzeniami z jesieni 1370 r., kiedy książę został wysłany do Krakowa, aby zabezpieczyć objęcie tronu pol­skiego Ludwikowi Węgierskiemu.

Wówczas to Władysław Opolczyk — działając przy wsparciu ugrupowania andegaweńskiego — przyczynił się do obalenia testamentu zmarłego Kazimierza Wielkiego, za co w nagro­dę otrzymał od króla ziemię wieluńską oraz kilka zamków i miast w północno-zachodniej Małopolsce. Wydarzenia te spowodowały, że książę opolski nie tylko wszedł w posiadanie terytoriów należących do Królestwa Polskiego, ale także nawiązał Kontakty z polską elitą władzy.

Praca składa się z trzech części, zakończenia, biogramów osób występujących w otoczeniu Władysława Opolczyka oraz z aneksów.

Całości dopełnia bibliografia, indeks osobowy i geograficzny oraz obcojęzyczne streszczenia.

W części pierwszej omówiłem rodzinę Władysława Opolczyka, w za­rysie jego karierę na Węgrzech, koncentrując się przede wszystkim na tamtejszym otoczeniu książęcym, oraz rozwój władztwa książęcego.

Ten ostatni problem jest bardzo ważny w moich rozważaniach, ponie­waż przejmowanie kolejnych terytoriów przez Władysława Opolczyka, w dodatku znacznie oddalonych od jego księstwa opolskiego (Ruś, Kuja­wy i ziemia dobrzyńska), miało istotny wpływ na kształtowanie się oto­czenia książęcego.

Część druga stanowi trzon pracy poświęcony otoczeniu Władysława Opolczyka.
Podzielona została na pięć rozdziałów, z których pierwszy prezentuje urzędników dworu, natomiast pozostałe zawierają omó­wienie otoczenia monarchy w księstwie opolskim, wieluńskim, na Rusi oraz w ziemi dobrzyńskiej i na Kujawach inowrocławskich. Każdy z tych rozdziałów zbudowany jest według takiego samego schematu, zgodnie z którym najpierw omawiam strukturę urzędniczą i podziały administra­cyjne danego terytorium, następnie obsadę urzędów, otoczenie książęce wywodzące się z omawianego terytorium, a na koniec — beneficjentów władcy.

Część trzecia poświęcona została relacjom Władysława Opolczyka z polską elitą władzy w latach 1370 —1396, a więc w okresie, kiedy książę był ściśle związany z Królestwem Polskim i miał zasadniczy wpływ na rozgrywające się wtedy wydarzenia.

Biogramy zawierają najważniejsze informacje, jakie udało się zgro­madzić o danej osobie, jej życiu, działalności i najbliższej rodzinie, kon­centruję się jednak na okresie, w którym dana osoba związana była z Władysławem Opolczykiem.

W aneksie 1. zestawiłem urzędników Władysława Opolczyka, kie­rując się zasadami przyjętymi w spisach polskich urzędników, które opublikowano pod redakcją A. Gąsiorowskiego. Obejmują one urzędników dworu książęcego oraz urzędników zarządu lokalnego, a więc tery­toriów, które znajdowały się czasowo w rękach księcia opolskiego.

Aneks 2. zawiera itinerarium Władysława Opolczyka z lat 1372—1401. Cezurę początkową wyznacza koniec jego działalności na Węgrzech, a jednocześnie faktyczny początek rządów na Rusi Czerwonej.
Zestawie­nie itinerarium z okresu wcześniejszego, kiedy książę był palatynem wę­gierskim (1367—1372), jest niemożliwe, ponieważ dokumenty, które są podstawą tego typu zestawień, wystawiali także urzędnicy księcia w jego imieniu.
W związku z tym nie sposób określić, czy dany akt wystawiał osobiście sam palatyn, w tym przypadku Władysław Opolczyk, czy też jego zastępca, który w swoim imieniu tego nie czynił.

Stan badań

Barwna postać Władysława Opolczyka do tej pory doczekała się tyl­ko jednej monografii autorstwa Ernesta Breitera, ale praca ta, powstała w końcu XIX w., jest obecnie przestarzała. Późniejsze badania history­ków koncentrowały się przede wszystkim na konfliktach księcia opol­skiego z Królestwem Polskim w związku z zastawieniem przez niego Złotorii, a następnie ziemi dobrzyńskiej Krzyżakom.

W ostatnim czasie postać Władysława Opolczyka znalazła się ponow­nie w polu badań historyków.
W przeciwieństwie jednak do dawniejszych badaczy — przede wszystkim polskich — którzy jednoznacznie negatywnie oceniali całokształt działań, jakie podejmował książę, a zwłaszcza jego kontakty z Królestwem Polskim, obecne oceny są bar­dziej wyważone. Historycy nowsi podkreślają jego zdolności polityczne i administracyjno-gospodarcze.
Rola bowiem, jaką odgrywał Wła­dysław Opolczyk na Węgrzech, jego dokonania gospodarcze na Rusi Czerwonej, a także w ziemi wieluńskiej i księstwie opolskim predesty­nują go do grona wybitnych postaci drugiej połowy XIV w. w Europie Środkowo-Wschodniej.

Jeśli natomiast chodzi o otoczenie księcia opolskiego, to historycy zainteresowali się tym problemem stosunkowo niedawno.
Stanisław A. Sroka, zajmując się działalnością księcia na Węgrzech, przedstawił także jego tamtejszych urzędników i współpracowników; natomiast Aleksander Swieżawski omówił — w zarysie — otoczenie ruskie Wła­dysława Opolczyka.
Ten ostatni problem podjął także Paweł Jusiak, ale wykorzystał do tego niewielki zasób źródeł, opierając się głównie na opracowaniach.

Sporo informacji mamy na temat dostojników wieluńskich Wła­dysława Opolczyka.
O nich bowiem wspominali w swych pracach Ryszard Rosin, Marceli Antoniewicz, a przede wszystkim Jacek Laberschek oraz ostatnio w swej monografii Tomasz Stolarczyk. Moim udziałem było zestawienie urzędników ruskich i wieluńskich z okresu rządów Władysława Opolczyka. Urzędników opolskich, związanych tylko z Opolem, a nie z całym księstwem opolskim, opracował (niestety ze sporymi lukami) Dieter Veldtrup. Natomiast ostatnia próba zestawienia urzędników z całego księstwa opolskiego (w tym także stanowiących otoczenie Władysława Opolczyka), którą podjął Jerzy Horwat okazała się chybiona.
Autor ten wprowadził niesamowite za­mieszanie do tytulatury zestawianych urzędników; wojewodów zrównał ze starostami generalnymi, starostów z kasztelanami, burgrabiów zam­ku opolskiego potraktował jako starostów.
Opracowanie zawiera ponad­to dużą ilość błędów, nieścisłości oraz nietrafnych identyfikacji osób.
Niestety, wysokiego poziomu naukowego nie prezentują także publika­cje Romana Sękowskiego dotyczące średniowiecznego rycerstwa śląskiego, ponieważ autor wielu stwierdzeń nie poparł źródłami.

Jeśli chodzi natomiast o Kujawy i ziemię dobrzyńską, to podstawowe dla identyfikacji otoczenia Władysława Opolczyka okazały się prace Janusza Bieniaka i Sobiesława Szybkowskiego, a także Błażeja Śliwińskiego, Beaty Możejko i Zbigniewa Zyglewskiego, dotyczące tamtejszego rycerstwa.

Na koniec należy podkreślić, że niezbędnym i cennym przy identyfikacji oraz opracowaniu śląskich współpracowników księcia opolskiego było studium Tomasza Jurka dotyczące obcego rycerstwa na Śląsku.

Podstawa źródłowa

Kwerendą objąłem wszystkie opublikowane zbiory i regesty dokumentów, w których można się było spodziewać informacji dotyczących Władysława Opolczyka i jego urzędników.
Ten bardzo rozproszony mate­riał udało się zebrać w licznych wydawnictwach polskich, niemieckich ukraińskich, rosyjskich, czeskich, austriackich, słowackich i węgierskich.
Bazę źródłową jednak znacznie poszerzyłem, włączając w nią źródła rękopiśmienne...



SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Wstęp


Część pierwsza

Władysław Opolczyk i jego władztwo do 1401 roku

Rozdział pierwszy — Książę i jego rodzina
Rozdział drugi — Okres węgierski
Rozdział trzeci — Rozwój terytorialny władztwa książęcego (ok. 1367—1401)

Część druga

Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370 —1401

Rozdział pierwszy — Urzędnicy dworu (1370 — 1401)
Rozdział drugi — Księstwo opolskie — część Władysława Opolczyka (ok. 1367— 1401)
— Struktura urzędów i podział administracyjny
— Obsada urzędów
— Otoczenie śląskie
— Beneficjenci w księstwie opolskim
Rozdział trzeci — Księstwo wieluńskie (1370 — 1391)
— Struktura urzędów i podział administracyjny
— Obsada urzędów
— Otoczenie wieluńskie
— Beneficjenci księcia
Rozdział czwarty — Ziemie ruskie (1371 — 1378)
— Struktura urzędów i podział administracyjny
— Obsada urzędów
— Otoczenie ruskie
— Beneficjenci księcia
—— Ziemia sanocka
—— Ziemia przemyska
—— Ziemia lwowska   
—— Ziemia halicka
Rozdział piąty — Kujawy inowrocławskie i ziemia dobrzyńska (1378 — 1392)
— Struktura urzędów i podział administracyjny
— Obsada urzędów
—— Urzędy ziemskie
—— Starostwa
— Relacje księcia z elitą kujawsko-dobrzyńską
— Beneficjenci księcia

Część trzecia

Władysław Opolczyk wobec elity Królestwa Polskiego (1370 — 1396)

Rozdział pierwszy — Lata 1370 — 1378
Rozdział drugi — Lata 1377/1378 (rządy namiestnicze w Polsce)
Rozdział trzeci — Lata 1382 — 1385
Rozdział czwarty — Lata 1386 — 1396

Zakończenie
   
Biogramy   

Aneks 1: Urzędnicy Władysława Opolczyka — spisy
Aneks 2: Itinerarium Władysława Opolczyka w latach 1372 — 1401

Bibliografia   
Wykaz ilustracji i map
Indeks osobowy i geograficzny

Summary
Zusammenfassung



Wykaz ilustracji i map :

1. Pieczęć Bieńka z Żabokruk
2. Pieczęć Jaśka Mazowity
3. Pieczęć Piotra Bruna
4. Dokument wystawiony przez Mikłosza Oleksandrowicza, wojewodę lwowskiego i halickiego, oraz Piotra Bruna, byłego sędziego ruskiego
5. Pieczęć Wiktora z Mierzyc i ze Zdrgań, starosty opolskiego
6. Pieczęć Jerzego ze Zwozu, starosty olsztyńskiego
7. Dokument wystawiony przez: Jana Radlę, starostę dobrzyńskiego, Wiktora z Mierzyc, starostę opolskiego, Jerzego ze Zwozu, starostę olsztyńskiego,  i Stefana Strzałę z Mionowa
8. Dokument Andrzeja, starosty ruskiego
9. Dokument Bernarda z Gronowic, kanclerza Władysława Opolczyka
10. Pieczęć Bernarda z Gronowic, kanclerza Władysława Opolczyka
11. Pieczęć Przedbora z Bytkowa
12. Pieczęć Gumprechta von Schlleben
13. Pieczęć Dymitra z Goraja
14. Pieczęć Ramfolda Stoscha z Gorynia, starosty złotoryjskiego
15. Pieczęć Jaśka Czysława, starosty głogóweckiego
16. Pieczęć Jaśka z Laskowic, sędziego głogóweckiego
17. Pieczęć Henryka Domancza
18. Herb panów von Schlieben, na podstawie herbarza Gelrego
19. Herb Jaśka Kustry,  na podstawie  herbarza Gelrego
20. Herb Korczak — Iwana z Goraja, na podstawie herbarza Gelrego
21. Herb Łękna — Ramfolda Stoscha z Gorynia, na podstawie herbarza Gelrego
22. Herb Besów — na podstawie [...]
23. Herb panów z Glesin (Laryszów) — na podstawie [...]
24. Herb Wipplerów (Wiplerów) — na podstawie [...]
25. Herb Działosza — na podstawie: [...]
26. Herb Borsznic — na podstawie [...]
27. Herb Niesobia — na podstawie [...]
28. Herb Amadej — na podstawie [...]
29. Herb Awdaniec — na podstawie [...]
30. Herb Füllsteinów (Herburtów) — na podstawie [...]
31. Herb Kornic — na podstawie [...]
32. Herb Kot Morski — na podstawie [...]
33. Herb Lebel — na podstawie [...]
34. Herb Lis — na podstawie: [...]
35. Herb Nabra — na podstawie [...]
36. Herb Rogala — na podstawie [...]
37. Herb Strzała — na podstawie [...]
38. Herb rodziny Schoffów — na podstawie [...]
39. Herb Świerczek — na podstawie [...]
40. Herb Świnka — na podstawie: [...]
41. Herb Wierusz — na podstawie [...]


Mapa 1. Księstwa górnośląskie około 1390 r.
Mapa 2. Ruś Czerwona w okresie rządów Władysława Opolczyka
Mapa 3. Terytoria należące do Władysława Opolczyka na Kujawach i w ziemi dobrzyń­skiej

Na pierwszej stronie okładki :
Fundacja klasztoru jasnogórskiego; obraz z około 1630 r.
Na czwartej stronie okładki :
Dokument z 15 X 1396 r. wystawiony przez Jaśka Czysława, starostę głogóweckiego, Jaśka z Laskowic, sędziego głogóweckiego, i Henryka Domancza
Wyklejki
Pieczęć Władysława Opolczyka
Pieczęć Władysława Opolczyka


BIOGRAMY obejmują 89 postaci historycznych :

1. ABEL BIEL Z BŁESZNA HERBU OSTOJA
2. ANDRZEJ (ANDRASZKO) SCHONY Z BARLABAS I BOBOLIC HERBU AMADEJ
3. ANDRZEJ SŁUP Z WIERZBICKA HERBU DOŁĘGA
4. ANDRZEJ Z WOLI I RADZIKÓW HERBU OGON
5. BERNARD VON SMEIL Z CHROŚCINY
6. BERNARD WIERUSZ Z WIERUSZOWA, KOPANICY I WALICHNÓW HERBU WIERUSZ
7. BERNARD Z GRONOWIC HERBU OSTOJA
8. BES (BIES, BESS)
9. BIENIEK Z KUCHAR I ŻABOKRUK
10. BOHUNKO (BOGUSZKO) BOHEMUS Z CHREBNOWIC
11. BORSCHNITZ ( BORSCHNITZOWIE)
12. BORZYM SZARY (SCHERI) ZE SMUGI HERBU ROGALA
13. BYTKOWSCY(Z), BYTKÓW
14. CHODEK (CHODKO) BYBELSKI
15. CHODEK (CHODKO) ŁOJOWICZ Z WYŻNIAN
16. CHODEK (CHOTON) Z BUDKOWIC
17. DENHARD Z DUNAJOWA
18. DERSZNIAK DWORSKOWICZ
19. DOMANCZ (DOMANETZ, DOMANCZOWIE)
20. DYMITR Z KLECIA I GORAJA
21. DZIERŻEK Z PRZYSTAJNI
22. FRANCZEK THEMCHYN Z BORZEGNIEWA I LIPIA
23. FULLSTEINOWIE
24. GEZO
25. GLEB (HLEB) DWORSKOWICZ
26. GLESIN (Z), GLESEN
27. GNIEWOSZ Z DALEWIC HERBU STRZEGOMIA (KOŚCIESZA)
28. GROSZOWICCY (Z), GROSZOWICE
29. HANKO (HANEK) Z USZYC
30. HENRYK ROSENAW Z RENISCHDORFU
31. HENRYK Z RAKOWA
32. HENSLIN Z GASZYNA, ZAPEWNE HERBU STEMBARK
33. HINCZA ŚWIĘTOPEŁK Z GORZOWA (LANDSBERGU)
34. HINCZKA CZAMBOR Z BOROWEJ ŁĄKI
35. HINCZKA Z ROSZKOWIC, ROGOWA I PRZEMANKOWA HERBU DZIAŁOSZA
36. IWAN (IWO) Z RADOMINA HERBU PIERZCHAŁA
37. JAN (JASIEK) DICTUS REDLO (RADŁO)
38. JAN SCHOFF (SCHAFF) Z TOPLINA I ZE SKOMLINA
39. JAN Z GŁOGOWA
40. JAN Z ŻURAWIA
41. JASIEK CZYSŁAW (CZYSSLAW)
42. JASIEK KMITA Z WIŚNICZA I BUSKA HERBU SZRENIAWA
43. JASIEK KUSTRA Z KRZESZOWA
44. JASIEK MAZOWITA (MAZOWSZANIN)
45. JASIEK Z LASKOWIC
46. JERZY SWOSZ ZE ZWOZU I Z PAWONKOWA
47. JERZY ZUCHORZ Z TARNOWA
48. KĘPSCY (Z), KĘPA
49. KONRAD VON SMEIL Z CHROŚCINY
50. KONSTANTY (KOSTEK) DEJAKOWICZ Z BOLESTRASZYC
51. KORNICOWIE (Z), KORNICE
52. KOSTEK SOLNICZKOWICZ
53. ŁABĘCCY (LAMBAND, ŁABANTOWIE) HERBU AWDANIEC
54. MACIEJ, ELECTUS ARCHIEPISCOPUS LEMBURGENSIS
55. MAREK ( MARCHUSCH) ZWANY JOCHS Z MARKOWA
56. MARSZOWICCY (Z), MARSZOWICE
57. MERBOTA ŚWIĘTOPEŁK Z ŻYROWY I DRONIOWIC HERBU LIS
58. MICHAŁ AWDANIEC Z BUCZACZA HERBU AWDANIEC
59. MIKOŁAJ BOCHNECK
60. MIKOŁAJ PURCZ ZE ŚCIBORZ OSTOJA
61. MIKOŁAJ SEYDLICZ ( SEDLICZ)
62. MIKOŁAJ ( NICZKO) SLANCZ HERBU AWDANIEC
63. MIKOŁAJ ( NICZKO) STRUŚ HERBU NIESOBIA
64. MIKOŁAJ TYCZKOWIC
65. MIKOŁAJ Z TŁUCHOWA I BARUCHOWA HERBU CHOLEWA
66. MIKOŁAJ ZWANY ŻELAZNA GŁOWA
67. OSSOWSCY (Z), OSSÓW
68. OTTO Z PILICY I ŁAŃCUTA HERBU TOPÓR
69. PASZEK ZŁODZIEJ Z PILCHOWIC HERBU NIESOBIA
70. PIOTR BRUN ZE ŻMIGRODU I Z HUMANOWA HERBU NABRA
71. PIOTR GUMPRECHT VON SCHLIEBEN
72. PIOTR LOBEN ( LEBEL) Z OSIEKA ZWANY GRUBY
73. PIOTR ŚWINKA ZE STRZYG HERBU ŚWINKA
74. PIOTR WIPPLER (WIPLER)
75. STANGE ( STANGOWIE)
76. STANGENBERG ( STANGENBERGOWIE)
77. STAŃCZYK Z RUDY, ZE SŁUPSKA I Z GRÓDKA HERBU ŚWINKA
78. STOSCH ( STOSCHOWIE)
79. STRZELOWIE ( STRZAŁOWIE, STRELOWIE)
80. SWERCZKOWIE ( ŚWIERCZKOWIE) HERBU ŚWIERCZEK
81. SZYMON Z RUSZKOWA
82. ŚCIBOR Z WACHOWA
83. WASZEK ( WASIEK) KUŹMICZ
84. WASZEK STEFANKOWICZ
85. WASZEK TEPTUKOWICZ ( TEPTJAKOWICZ)
86. WASZEK ( WASIEK) WOŁCZKOWICZ
87. WIKTOR Z MIERZYC I ZE ZDRGAŃ HERBU TOPÓR
88. WITEK Z BIECHOWA
89. WŁODEK Z DANABORZA HERBU PAŁUKA

Uwaga: ostatnie egzemplarze magazynowe z wyczerpanego w wydawnictwie nakładu ze śladami magazynowymi !

Egzemplarz ze śladami magazynowymi na okładkach, zarysowania na przedniej okładce - jak na fot. szczegółowych (ostatnie cztery fotografie przedstawiają oferowany egzemplarz).