Oblicza sztuki protestanckiej na Górnym Śląsku

Uwaga: ostatnie egzemplarze powystawowe !

Opracowanie - katalog towarzyszący wystawie problemowej w Katowicach w 1993 roku

Z tekstu :

Zorganizowana wystawa jest przedsięwzięciem szczególnym. Dotyczy zjawisk artystycznych, które poza środowiskami badaczy specjalistów są szerszej publicz­ności nieomalże nie znane.

Wpierw przypomnijmy jednak pokrótce historię politycznej sytua­cji Górnego Śląska, obszaru sięgającego od Wielkiej Przesieki po granice Małopolski. Dziedziczna ziemia książąt piastowskich już w XIII wieku uległa daleko idącemu rozdrobnieniu. W drodze podziału między spadkobierców powstały księstwa  cieszyńskie, raciborskie, bytomskie. Poczynając od XV wieku lokalne domy piastowskie zaczęły wymierać (1532 rok — linia opolska, 1653 rok —   cieszyńska). W ich miejsce zjawili się nowo przybywający Promnicowie  (Pszczyna), Hohenzollernowie-Ansbach (Opolskie, Raciborskie), później Oppersdorfowie i Liechtensteinowie (Cieszyń­skie, Opawskie, Karniowskie).

Od XIV wieku księstwa górnośląskie były lennem Korony czeskiej. W wyniku dziedziczenia królestwa czeskiego przez Habsburgów na początku XVI wieku także Górny Śląsk przeszedł pod ich panowanie.

W 1526 roku stany śląskie formalnie uznały zwierzchnictwo Ferdynanda Habsburga. Na ten sam czas przypada pojawienie się Reformacji.

Biorąc pod uwagę, że podług kompromisowej zasady cuiusregio eius religio (czyja władza, tego wyznanie), ustalonej w 1555 roku w Augsburgu, o sprawach konfesyjnych decydować mieli na prawach patronatu panujący, dla rozprzestrzeniania się ruchu reformacyjnego było istotne, iż piastow­scy książęta cieszyńscy, a także Promnicowie i Hohenzollernowie byli  protestantami.
Z kolei Oppersdorfowie i  Liechtensteinowie pozostawali katolikami.
Panowanie habsburskie na Górnym śląsku trwało do chwili wybuchu trzech wojen śląskich (1740-1763), w wyniku których przeważająca część kraju została przyłączona do państwa pruskiego, od 1816 roku tworząc rejencję opolską.
Jedynie Cieszyńskie, Kar­niowskie i Opawskie pozostały w obrębie monarchii habsburskiej.
Kolejna zmiana nastąpiła po I wojnie światowej, kiedy Śląsk zwany austriackim został podzielony wzdłuż Olzy między Czechy a Polskę, a na północy w następstwie powstań śląskich i plebiscytu część rejencji opolskiej przypadła również Polsce.
Obie polskie części — cieszyńska i opolska — utworzyły w okresie międzywojennym autonomiczne województwo śląskie ze stolicą w Katowicach.

Po II wojnie światowej w wyniku przesunięcia granicy zachodniej na Odrę i Nysę Łużycką również pozostała część rejencji opolskiej została inkorporowana w obręb granic polskich.

Wystawa Oblicza sztuki protestanckiej na Górnym Śląsku ukazuje zjawiska artystyczne powstałe w określonym kręgu konfesyjnym, tworzącym współcześnie znikomą mniejszość. Niewielu dziś wie, że w początkowych dziesięcioleciach Reformacji Śląsk był w swej przeważającej części protestancki.

Wystawa obrazuje zatem jeszcze jeden aspekt naszego skomplikowanego pogranicza, gdzie krzyżo­wały się wielorakie wpływy i inspiracje, gdzie zderzały się sprzeczne ze sobą interesy polityczne, różne opcje konfesyjne, nawarstwiały żywioły narodowe.
W powszechnych wyobrażeniach panuje pogląd, że ruch reformacyjny był z istoty swej sztukom plastycznym niechętny, nawet wrogi.
Skłonniśmy kojarzyć z kręgiem reformacyjnym kulturę muzyczną, reprezentowaną przez twórczość Henryka Schütza czy Jana Sebastiana Bacha, a w odniesieniu do reformacyjnej kultury plas­tycznej poddajemy się pewnym schematycznym uproszczeniom.
Pokazaniu istoty konceptów sztuki reformacyjnej ma tedy służyć niniejsza wystawa.

W dziejach Europy Reformacja była wielkim przełomem, kamie­niem milowym. Zasięg i głębia sprawionych przemian doprowadziły do powstania nowej geografii kulturowej i ideowej, także politycznej naszego kontynentu, czytelnej na dobrą sprawę do dziś...

[ Z opisu do części ARCHITEKTURA ] :

Katalog niniejszy jest próbą prezentacji sakralnej architektury protestanckiej na Górnym Śląsku - drewnianej i murowanej - w całym okresie jej rozwoju, tj. od drugiej ćwierci XVI wieku do chwili obecnej.

Przy jego opracowaniu skoncentrowano się na: kształcie bryły świątyni, proporcji przestrzeni wnętrza i jego organizacji w kontekście ich ideowych funkcji „liturgicznego trójdźwięku", zarazem przybytku głoszenia Słowa i miejsca zgroma­dzenia zboru.
Zaprezentowano kościoły w ujęciach fotograficznych ukazujących wygląd zewnętrzny oraz wnętrza z wyposażeniem: ołtarze, ambony, chrzcielnice, prospekty organowe i krucyfik­sy. Przedstawiono tu obiekty najcelniejsze, najbardziej reprezentatywne, wykazujące różno­rodność rozwiązań przestrzennych i tendencji formalnych w sakralnej architekturze protestanckiej na przestrzeni dziejów.
Katalog zawiera informacje o 8 kościołach drewnianych i 23 murowanych, uszerego­wane następująco: adres (miejscowość, powiat, województwo); tytuł kościoła — obecny i historyczny; okres, w jakim dany kościół funkcjonował czy to jako kościół katolicki, czy jako kościół ewangelicki; krótka historia kościoła i jego funkcji.

Podano też informacje o tym, kiedy dany obiekt został wzniesiony, z jakim faktem historycznym jest związany, a nadto informacje o projektantach, realizatorach budowy, fundatorach, przebudowach, rozbudowach, konserwacjach oraz stylu, w jakim obiekt wzniesiono.
Opis obiektu uwzględ­nia informacje o jego usytuowaniu (czy obiekt jest orientowany, czy też nie), strukturze (iluwieżowy, o jakim rzucie, struktura wnętrza), materiale, z którego został wykonany, strukturze wnętrza (między innymi o sposobie przekrycia, jego artykulacji, sytuacji i struktu­rze empor), rodzaju dachów przekrywających całość obiektu i wyglądzie wież, wystroju wnętrza oraz sytuacji obiektu w mieście.

I jeszcze słów kilka dotyczących tytulatury kościołów.

Otóż w Kościele Rzymskokatolic­kim każdy kościół ma swego patrona (stąd pojęcie wezwania).
Kościół protestancki odstąpił od tej tradycji. W miejsce pojęcia „wezwanie" wprowadzono pojęcie „imię" lub też w ogóle z niego zrezygnowano.
Pod pojęciem „imię" kryją się oprócz charakterystyk religijnych (jak w przypadku kościołów w Byczynie, Cieszynie, Katowicach, Bażanowicach) także postać twórcy Reformacji (na przykład w Chorzowie — kościół imienia Marcina Lutra) czy też posta­cie świeckie (na przykład w Chorzowie kościół imienia Elżbiety — imię królowej Prus).

TREŚĆ :

Lech SZARANIEC: Wstęp

Ewa CHOJECKA: Sztuka protestancka na Górnym Śląsku
[ także streszcz. w jęz. niemieckim ]

Jan HARASIMOWICZ: Słowo widzialne. Luteranizm górnośląski w zwierciadle sztuki
[ także streszcz. w jęz. niemieckim ]

Literatura przedmiotu


Katalog

Andrzej HOLECZKO: Architektura

Joanna SZELIGOWSKA: Malarstwo i rzeźba

Joanna SZELIGOWSKA: Rzemiosło artystyczne

Ewa CHOJECKA: Słowo pisane i drukowane

Nazwy miejscowości polskie — niemieckie — czeskie :

Bażanowice — Bazanowitz
Bąków — Bankau
Bielowicko — Bielowitzko
Bielsko — Bielitz
Bierawa — Birawa
Bieruń — Berun
Bogumin — Oderberg — Bohumin
Brzeg — Brieg
Brzezie k. Raciborza — Brzezie
Brzezinki — Burgsdorf
Byczyna — Pitschen
Bystrzyca — Bistrzic
Bytom — Beuthen
Chorzów (Królewska Huta) — Königshütte
Cieszyn — Teschen
Drogomyśl — Drahomischl
Golasowice — Golassowitz
Goleszów — Golleschau
Gierałcice (Gierołcice) — Jeroltschütz
Gracze — Grasse
Grodków — Grottkau
Hołdunów — Anhalt
Jakubowice — Jakobsdorf
Jaworze — Ernsdorf
Karniów — Jägerndorf — Krnov
Katowice — Kattowitz
Kluczbork — Kreuzburg O.S.
Komorzno — Reinersdorf
Korfantów — Friedland
Kotlarnia — Jakobswalde
Koźle — Cosel
Krapkowice — Krappitz
Kujawy — Kujau
Leszczyny — Leschczin
Leśnica — Leschnitz/Bergstadt
Ligota Górna — Ober Ellgoth
Ligotka Kameralna — Kameral Ellgoth
Lubrza — Leuber
Miechowa — Omechau
Miechowice — Miechowitz
Naczęsławice — Gross Nimsdorf
Nawsie — Nawsi
Niemodlin — Falkenberg
Niemysłowice — Buchelsdorf
Nysa — Neisse
Ochaby Wielkie — Ochab
Ogrodzona — Ogrodzon
Opawa — Troppau — Opava
Opole — Oppeln
Orzesze — Orzesche
Ozimek — Malapane
Pokój — Carlsruhe O.S.
Pomorzowice — Pommerswitz
Prudnik — Neustadt O.S.
Pszczyna — Pless
Racibórz — Ratibor
Radomierowice — Plümkenau
Rozumice — Rosnitz
Rudziczka — Riegersdorf
Siemianowice — Siemianowitz/Laurahütte
Skoczów — Skotschau
Stare Bielsko — Alt Bielitz
Stare Koźle — Alt Cosel
Strzelce Opolskie — Gross Strehlitz
Szybowice — Schnellewalde
Szydłowiec — Schedlau
Szymiszów — Schimischow/Heuerstein
Świerklaniec — Neudeck
Tarnowskie Góry — Tarnowitz
Twardawa — Twardawa/Hartenau
Ustroń — Ustron
Uszyce — Uschutz/Wittenau/Richterstal
Wierzbica Dolna — Deutsch Würbitz/Niederweiden
Wierzch — Deutsch Mulmen
Wista — Weichsel
Włodzienin — Bladen
Wołczyn — Konstad
Zacharzowice — Sacharzowitz/Maiwald
Zbrosławice — Broslawitz