Listy o Śląsku / Letters on Silesia - John Quincy Adams

Tekst w języku polskim i angielskim (właściwie wydanie w języku polskim;
na parzystych stronach reprodukcja tekstu z wydania londyńskiego w języku angielskim z 1804 roku, na stronach nieparzystych tłumaczenie na język polski oraz przypisy).

Z notatki wydawniczej :

Prezentowana publikacja stanowi pierwsze kompletne wydanie korespondencji amerykańskiego męża stanu, późniejszego prezydenta Stanów Zjednoczonych i członka Kongresu, p. Johna Quincy Adamsa z jego podróży po Śląsku w latach 1800—1801. Wydanie wzbogacone jest grafikami z Kunstforum Ostdeutsche Galerie w Regensburgu, które ilustrują odwiedzane przez autora miejsca.
„Listy…” pierwotnie adresowane były do młodszego brata p. Adamsa, a zamiarem autora nie było ich upublicznianie, ze względu jednak na bystrość obserwacji i wnikliwe analizy amerykańskiego dyplomaty, a także ciekawie prowadzoną narrację, zyskały uznanie i już w 1801 roku zostały opublikowane na łamach bostońskiego czasopisma literackiego „The Port Folio”. Publikacja obejmuje dwie części. Pierwsza stanowi barwny opis podróży przez Śląsk, przybliżając topografię, rolnictwo, manufakturę, handel oraz obyczaje mieszkańców księstwa.

Druga część to dokładniejsze studium historyczno-geograficzne Śląska, pisane po kilkumiesięcznej przerwie, oparte na dziełach historiografów śląskich.

„Listy… dają wierny, a co najważniejsze, obiektywny obraz Śląska z przełomu wieków widziany oczyma wytrawnego i krytycznego obserwatora” (ze wstępu).


SŁOWO OD WYDAWCY

Z wielką satysfakcją przekazujemy w Państwa ręce pierwsze kompletne wydanie korespondencji amery­kańskiego męża stanu Johna Quincy Adamsa w języ­ku polskim, wzbogacone grafikami z Kunstforum Ostdeutsche Galerie w Regensburgu ilustrującymi miejsca, o których mowa w listach.

W publikacji wyraźne są już zainteresowania społeczno-polityczne późniejszego szóstego prezydenta Stanów Zjednoczonych, którego główną zasługą było umocnienie polityki zagranicznej. Nie dziwi więc fakt, że obraz Śląska i jego historia zostały nakreślone z punktu widzenia amerykańskiego dyplomaty, który nie tylko świetnie wykorzystał dostępną literaturę, ale również funkcjonujące ówcześnie opinie i zawsze formułował ostatecznie zdanie, polegając na osobistym doświadczeniu.
Owe refleksje z podróży dają nam wyraźną zapowiedź kierunku, w którym będzie zmierzała działalność polityczna Adamsa ambasadora, prezydenta oraz członka Kongresu.

Jego starania na rzecz praw dla niewolników nie dzi­wią wobec komentarzy na temat wyzyskiwania najuboż­szych grup społecznych żyjących na Śląsku. Wypowiedzi na temat konfliktu katolicko-protestanckiego na Śląsku są bezwzględnie związane z przemyśleniami na temat wolności religijnej w Stanach Zjednoczonych.

Może pełna zachwytu relacja z wizyty u tkacza Hüttiga, który zaprezentował autorowi m.in. ruchomy mo­del Układu Słonecznego, makietę globu ziemskiego na siatce Mercatora z trasami wypraw w poszukiwaniu nowych lądów, zapowiada już ogromną potrzebę popularyzacji nauki realizowaną w późniejszej działalności Adamsa?
Ta ciekawość świata i umiejętność docenienia ludzi z pasją z pewnością pomogła mu przekonać Kon­gres do realizacji testamentu Jamesa Smithsona. Ten brytyjski naukowiec zapisał nieoczekiwanie swoją for­tunę Stanom Zjednoczonym w celu ufundowania Insty­tutu Smithsona, którego misją miało być „wzbogacanie i rozpowszechnianie wiedzy”.
Choć z powodu niefor­tunnych inwestycji majątek ten uległ dewaluacji, dzięki J.Q. Adamsowi w 1846 roku udało się jednak utworzyć Instytut w Waszyngtonie - jeden z najważniejszych kom­pleksów muzeów i ośrodków badawczych na świecie.

Kwestie potencjału gospodarczego Śląska i perspek­tyw dla eksportu do Stanów Zjednoczonych tkanin o ja­kości, która nie ustępowała produktom brytyjskim, szu­kanie sposobów na uniezależnienie się od importu szkła z Wysp Brytyjskich, a także wnikliwa analiza procesów produkcyjnych sugerują, że obserwacje Adamsa nie mo­gły być dalekie od stanu rzeczywistego.
Paląca potrzeba dzielenia się z rodziną wrażeniami z podróży oraz wyjątkowa systematyczność w przelewaniu doświadczeń codzienności na papier (od 11. roku życia aż do śmier­ci prowadził dziennik) wskazują, iż mamy do czynienia z reporterskim wręcz zacięciem, które sprawia, że relacje przyszłego prezydenta są wiarygodne i pomagają w odkrywaniu szeroko rozumianej historii Śląska.


O LISTACH ... [fragmenty]

... Zachodzące przemiany, zarówno ich pozytywne, jak i negatywne skutki, nie uszły uwadze Johna Quincy Adamsa.
W listach pisanych w formie dziennika od 20 lipca do 5 września 1800 roku, w których notował na bieżąco swe spostrzeżenia, prócz opisów zwiedzanych obiektów i wrażeń z wycieczek w najpiękniejsze rejony Sudetów, bardzo dużo miejsca zajmują sprawy gospodarcze.
Zwiedzając manufaktury, Adams interesował się zarówno samym procesem produkcyjnym, jak i stosowanymi rozwiązaniami technicznymi.
W miastach przyglądał się organizacji handlu i rzemiosła, przy czym zwrócił uwagę na wzorową organizację niektórych procesów produkcyjnych, ale i na wyzysk drobnych producentów wiejskich przez miejskich kupców.
Goszcząc w czasie swej wędrówki w magnackich pałacach, mieszczańskich domach, a nawet chłopskich chatach, miał możność bliższego poznania poziomu życia i obyczajów poszczególnych warstw społeczeństwa śląskiego.
Podkreślał jego „gościnność serdeczną, pełną ufności i ciepła” oraz niezwykłą pracowitość warstw uboższych, które mimo to „ledwo mogą zarobić tyle, by wystarczyło to na marne utrzymanie się przy życiu”.
Uderzył go pogardliwy stosunek pruskich urzędników do mieszkańców dawnych ziem polskich, które znalazły się w granicach Prus, oraz polsko-czeskie antagonizmy narodowe.

Druga część Listów..., pisana po kilkumiesięcznej przerwie od 20 grudnia 1800 do 17 marca 1801 roku, już podczas pobytu w Berlinie, ma zgoła inny charakter.
Autor zajął się tu dokładniejszym opisem historyczno-geograficznym prowincji (opartym głównie na wcześniejszych dziełach historiografów śląskich. Największe zainteresowanie autora wzbudziły zwłaszcza pierwsze lata rządów pruskich odznaczające się przede wszystkim nieznanym do tej pory mieszkańcom Śląska uciskiem fiskalnym, który dotknął głównie miasta, a zwłaszcza ludność żydowską. Szerzej też zajął się stosunkami religijnymi na Śląsku, zwłaszcza w kontekście wrogości między katolikami a protestantami, w takiej skali nie spotykanej już w innych krajach europejskich.
Inną sprawą poruszoną przez Adamsa była kwestia organizacji szkolnictwa śląskiego i nadanie mu powszechnego charakteru, co nie obywało się bez oporów zarówno kleru, jak i części społeczeństwa.
Na koniec autor nakreślił sylwetki znamienitszych pochodzących ze Śląska przedstawicieli świata nauki i kultury.

Listy… dają wierny, a co najważniejsze, obiektywny obraz Śląska z przełomu wieków widziany oczyma wytrawnego i krytycznego obserwatora.

Po raz pierwszy Listy... za zgodą autora zostały opublikowane w odcinkach na łamach bostońskiego czaso­pisma literackiego „The Port Folio” już w 1801 roku...

Swoją popularność zawdzięczały z jednej strony ciekawej narracji, z drugiej z drugiej obiektywizmowi autora, czego nie można było powiedzieć o współczesnych dziełach autorów pruskich, nie zawsze wiarygodnych i obiektywnych.

Polskie wydanie Listów... ukazało się w 1992 roku nakładem Uniwersytetu Wrocławskiego i ograniczało się jedynie do pierwszej części. Pięć listów związanych tematycznie z ziemią kłodzką wraz z komentarzem zostało opublikowanych w tomie I „Zeszytów Muzeum Ziemi Kłodzkiej” z 1985 roku.

Obecna edycja obejmuje obie części Listów o Śląsku Johna Quincy Adamsa.

SPIS TREŚCI :

Słowo od wydawcy
O autorze
O Listach...
Słowo od wydawcy angielskiego

CZĘŚĆ PIERWSZA

LIST I
Wyjazd z Berlina - Frankfurt nad Odrą - Doroczne targi - Cukier buraczany - Żydowskie niechlujstwo - Uniwersytet
- Odra - Książę Leopold Brunszwicki - Kleist - Wody mineralne - Landrat pan Schoening - Kanały - Hrabia Finckenstein

LIST II
Krosno - Zielona Góra [Grünberg] - Manufaktury wełny - Pan Förster - Uprawa winorośli - Obyczaje i ubiór -
Pan Anders - Garve - Niezadowolenie we Frankfurcie - Kożuchów [Freystadt] - Hrabia Kalkreuth - Kurtuazyjna wizyta
urzędnika miejskiego - Taniość wiktuałów

LIST III
Niedola chłopów - Szprotawa [Sprotau] - Manufaktura sukna - Klasztor i kościół św. Marii Magdaleny - Antagonizm między katolikami
i protestantami - Manufaktury ceramiki - Nadzwyczajny geniusz Jacoba stolarza i Hüttiga tkacza

LIST IV
Sierociniec w Bolesławcu - Opitz - Lwówek Śląski [Löwenberg] - Jelenia Góra - Piękno kraju - Opera Liczyrzepa

LIST V
Wycieczki wśród wzgórz w okolicy Jeleniej Góry - Opis ich romantycznego piękna

LIST VI
Manufaktury płótna koło Jeleniej Góry - Wycieczka na okoliczne wzgórza - Cieplice

LIST VII
Sobieszów [Hermsdorf] - Wycieczka na Chojnik [Kynast] - Zamek hrabiego Schaffgotscha - Zakłady witriolu pana Prellera
- Wodospad Szklarki [Kochelfall]

LIST VII
Szklarska Poręba - Huty szkła na granicy Śląska i Czech - Wycieczka w Karkonosze - Wodospad Kamieńczyka [Zackelfall]

LIST IX
Wizyta w karkonoskich Śnieżnych Kotłach oraz u źródła i Wodospadu Łaby

LIST X
Źródła Łaby i Odry - Opis śląskich górali - Niepewny stan pogody - Sosnówka [Seydorf] - Nabożeństwo luterańskie - Wizyta w górach

LIST XI
Śnieżka czy Głowa Olbrzyma - Wschód słońca - Wspaniałe widoki - Opis Śnieżki, znajdującej się na niej kaplicy i otaczających ją ziem
- Rywalizacja pomiędzy Czechami i Ślązakami

LIST XII
Kościół luterański w Jeleniej Górze - Malarz pan Reinhardt - Staniszów [Stohnsdorf] - Wzgórza Grodna [Stangenberg] i Witosza [Prudelberg]

LIST XIII
Rafinerie cukru w Jeleniej Górze - Cukier z buraków - Zamek Wleń [Lähnhaus] - Wleń [Lähn] - Św. Jadwiga - Cieplice - Bielenie płótna
- Handel płótnem - Śląska gościnność - Kowary [Schmiedeberg]

LIST XIV
Kowary - Wytwórnie płótna, białej tasiemki, bielizny stołowej i płótna Creas - Bukowiec [Buchwald] - Skalnik [Fresensteine]

LIST XV
Kamienna Góra [Landeshut] - Klasztor w Krzeszowie [Grüssau], jego kościół i biblioteka

LIST XVI
Śląski obiad - Kościół luterański w Kamiennej Górze - Sprawy kościelne na Śląsku - Boguszów [Gottesberg] - Manufaktura pończoch - Wałbrzych
- Handel płótnem - Kopalnie węgla

LIST XVII
Stary Zdrój [Altwasser] - Książ [Fürstenstein] - Hrabia Hochberg - Mieroszów [Friedland] - Adršpach [Adersbach] - Wyjątkowe krajobrazy


LIST XVIII
Opis karuzelu i balu maskowego wydanych w Książu z okazji przybycia króla i królowej Prus

LIST XIX
Książ - Świebodzice [Freyburg] - Osobliwości śląskich gór, górskich miast i ich mieszkańców - Doły z wapnem nieopodal Świebodzic - Świdnica [Schweidnitz]
- Jej wady jako fortecy - Klasztory - Przywilej wolności od Żydów - Kościoły

List XX
Dzierżoniów [Reichenbach] - Jego nowy kościół - Ząbkowice Śląskie - Bardo [Wartha] - Jego klasztor i kościół - Kłodzko [Glatz]

LIST XXI
Lądek [Landeck] - Jego kąpiele i wody mineralne - Piękno okolicy - Rzeka Biała Lądecka [Biele] - Wodospad Wilczki [Wölfelsgründe]
- Ruiny miasta Bystrzyca Kłodzka [Habelschword]

LIST XXII
Wycieczka w góry na Szczeliniec [Heuscheuer] - Radków [Wünschelburg] - Zegar ratuszowy

LIST XXIII
Szczeliniec - Mały Karłów [Leyersdorf] - Karłów [Carlsberg] - Widoki ze szczytu Szczelińca - Kościół w Wambierzycach [Almendorf]
- Bożków [Eckersdorf] - Hrabia Magné

LIST XXIV  Generał de Favrat - Kłodzko - Jego twierdza itd. - Bardo - Ząbkowice Śląskie - Srebrna Góra - Jej twierdza itd. -Jordanów Śląski [Jordansmühl]
- Sobótka [Zobten] - Ślęża [Zobtenberg] - Wrocław

LIST XXV
Wrocław - Jego mieszkańcy - Religia - Katedra - Pałac biskupi - Kościoły - Biblioteki - Interesujące manuskrypty - Obrazy itd.

LIST XXVI
Wrocław - Kościoły, sale i kolegia jezuickie - Szkoły publiczne - Szczytniki [Scheidnich], siedziba księcia Hohenlohe - Handel we Wrocławiu
- Fabryki cukru, tureckiej nici i igieł do szycia - Odlewnia armat

LIST XXVII
Lutynia [Leuthen] - Środa Śląska [Neumarkt] - Legnica [Liegnitz] - Ród Piastów - Akademia Rycerska - Manufaktura sukna - Złotoryja
- Jej manufaktury wełny - Capallenberg

LIST XXVIII
Świeradów [Flinsberg] - Jego kąpiele - Unięcice [Meffersdorf] - Smrek [Tafelfichte] - Baron Gersdorf - Gryfów - Jego płótna - Lubań [Lauban]
- Płótna i sukna z Łużyc [Lusatia] -Zgorzelec [Görlitz] - Żytawa [Zittau] - Morawskie osadnictwo w Ochranowie [Herrnhuth] - Landeskrone
- Budziszyn [Bautzen] - Biskupice [Bischofswerda] - Drezno

LIST XXIX
Drezno - Kolekcja grafik Elektora - Pan E. - Lord H. - Miśnia [Meissen] - Manufaktura porcelany - Wermsdorf - Hubertusburg - Lipsk

CZĘŚĆ DRUGA

LIST XXX
Zasięg i granice ziem śląskich - Ludność - Wczesne dzieje - Wprowadzenie chrześcijaństwa - Dynastia Piastów - Mieszko I
- Podziały prowincji - Henryk Brodaty - Św. Jadwiga - Najazd hord tatarskich

LIST XXXI
Wprowadzenie przez św. Jadwigę prawa magdeburskiego - Książę cieszyński Kazimierz ucieka się do pomocy króla Czech Wacława
przeciwko księciu wrocławskiemu Henrykowi - Inni książęta idą w jego ślady

LIST XXXII
Zhołdowanie większości książąt śląskich przez Jana Luksemburskiego, króla Czech - Zrzeczenie się roszczeń polskich do Śląska i czeskich do Polski
- Początki wojen husyckich - Zbrojny najazd husytów na Śląsk i Kłodzko zakończony ich poddaniem się - Spory po śmierci Zygmunta
zażegnane przez Jana Brandenburskiego - Śląsk przypada w udziale królowi Węgier Maciejowi

LIST XXXIV (WŁAŚC. XXXIII)
Nowe porządki zaprowadzone na Śląsku przez króla Macieja - Ustanowienie namiestnika - Książęta zmuszeni do posłuszeństwa,
a lud obłożony podatkiem ziemskim

LIST XXXIV
Król Czech Władysław obejmuje po Macieju tron węgierski - Słabość Władysława - Układ pomiędzy księciem legnickim a elektorem Brandenburgii
- Śmierć Władysława - Ludwik - Śląsk i Czechy włączone do Austrii - Unieważnienie układu pomiędzy księciem legnickim a elektorem Brandenburgii
- Wpływ nauk Lutra na Śląsku - Śmierć Ferdynanda - Maksymilian - Rudolf II - Unieważnienie układu pomiędzy margrabią Ansbachu Jerzym
a księciem raciborskim - Jerzy Fryderyk odstępuje Karniów elektorowi Brandenburgii - Maciej

LIST XXXV
Źródła i przyczyny wojny trzydziestoletniej - Śmierć Macieja - Ferdynand II - Ferdynand III - Pokój westfalski - Leopold - Roszczenia domu brandenburskiego

LIST XXXVI
Śmierć Leopolda - Józef I - Karol VI - Sankcja pragmatyczna - Postępowanie Europy wobec Marii Teresy - Król Prus Fryderyk II wysuwa pretensje do Śląska
i podbija prowincje - Pokój wrocławski - Ponowny wybuch i wygaszenie konfliktu - Wojna siedmioletnia - Pokój w Hubertusburgu - Śląsk wcielony do Prus

LIST XXXVII
Dochody czerpane ze Śląska przez Fryderyka II - Podatek ziemski - Pogłówne - Akcyza

LIST XXXVIII
O dochodach czerpanych ze Śląska - ciąg dalszy - Sprowadzenie za radą Helwecjusza francuskich poborców akcyzy i ich odprawa przez obecnego króla
- Sprzedaż soli - Podatek od Żydów - Myta i cła - Administracja publiczna

LIST XXXIX
Szczególne ciężary nałożone na mieszkańców Śląska przez Prusy

List XL
Konstytucja polityczna Śląska - Szlachta, obywatele i chłopstwo

LIST XLI
Stosunki religijne na Śląsku - Katolicy - Luteranie - Kalwiniści

List XLII
Szkoły i seminaria kształcące młodzież prowincji śląskiej - System oświaty ustanowiony przez króla Fryderyka II podług wskazań Felbigera

LIST XLIII
O ŚLĄSKIEJ LITERATURZE I NAUCE
Klöber - Uwagi o jego dziele Śląsk przed rokiem 1740 i później - Pisarze śląscy - Opitz - Wolff - Garve