Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej pierwszej połowy XVII wieku. Część 2. Problematyka stylistyczno-formalna ...

Pamięci  Profesora Jeana Adhemara Dyrektora Gabinetu Rycin Biblioteki Narodowej w Paryżu

poświęcam tę książkę.

Przedmiot badań autorki stanowi zespół ilustracji panegirycznych pierwszej połowy XVII wieku.
Ilustracje te dokumentują i pozwala­ją prześledzić ważne wydarzenia z życia polskich monarchów zwią­zane z ich intronizacją, odniesionymi triumfami wojennymi bądź zaślubinami i narodzinami potomków, a także gloryfikują członków wielu rodów magnackich i upamiętniają istotne fakty z życia różnych dostojników duchowieństwa. Najbogatszy zestaw ilustracji zachował się w epitalamiach i drukach okolicznościowych wydanych z okazji intrad królewskich.
Ilustracja panegiryczna stanowiła znakomite narzędzie propagandy i gloryfikacji. Jej głównym celem było uwiecznienie pamięci boha­terów utworów panegirycznych, analogicznie do takich dzieł architektoniczno-rzeźbiarskich, jak fundacje kaplic grobowych i mauzo­leów.
Autorka omówiła między innymi: oddziaływanie grafiki niderlandz­kich manierystów i rytowników „szkoły graficznej Rubensa" oraz nawiązania do zachodnioeuropejskiej emblematyki, ikonologii, „hieroglifiki okresu renesansu", antyku i heraldyki polskich twórców ilu­stracji panegirycznej.


UWAGI WSTĘPNE [fragment] :

W badaniach nad kulturą i sztuką czasów nowożytnych fenomenem epo­ki okazały się obchody uroczystości związanych z różnymi ważnymi wydarzeniami w życiu władców europejskich, takich jak: intronizacja lub zaślubiny, pogrzeby osób panujących, narodziny ich potomków. Wyjątkowe miejsce zaj­mowały uroczyste wjazdy - entrady - monarchów do miast usytuowanych w granicach ich państwa bądź do krajów sąsiadujących, stanowiąc rodzaj „apa­ratu pomocniczego" w sprawach rządzenia i znakomite narzędzie propagan­dy. Obchody te, wprzęgnięte w służbę polityki, stały się z czasem nieodzowną koniecznością, dowodząc umiejętnie sprawowanej władzy.

Dawni historycy kultury określali owe obchody jako element zupełnie marginalny, może na­wet kuriozalny.
Dzięki badaniom takich uczonych, jak: A. Chastel, J. Jacquot, F.A. Yates czy F. Bardon i wielu innych, obecnie uznaje się je jako problem centralny w tej epoce.

Przy wznoszeniu dekoracji okazjonalnych, stanowiących niezbędną oprawę różnych uroczystości, było zatrudnianych wielu, często wybitnych artystów. Znana jest badaczom sztuki działalność Leonarda da Vinci (1452-1519), obej­mująca projektowanie różnych dekoracji dworskich (m.in. był on autorem szki­ców do kostiumów i projektantem dekoracji scenograficznych).
Pośród rozlicznych przykładów z obszaru różnych krajów Europy można przypomnieć entradę cesarza Karola V do Antwerpii w 1521 r., kiedy to przy realizacji bram i rydwanów triumfalnych zatrudniono ponad pięciuset malarzy.
Projektodaw­cą kilku dekoracji okazjonalnych - w tym także bram triumfalnych - był Peter Paul Rubens (1577-1640).
Można wymienić słynny „Łuk Fernandini", wznie­siony w 1635 r. z okazji wjazdu infanta Ferdynanda do Antwerpii.

Wyjątkowe znaczenie w Europie w latach 1574-1590 miał dwór Rudol­fa II w Pradze, gdzie gromadzili się wybitni artyści i uczeni.
Organizacją rożnych uroczystości - intermediów i maskarad - kierował nadworny artysta cesarza G. Arcimboldo (1527-1593), który projektował szkice wozów triumfalnych, kostiumów. Była to sztuka charakterystyczna dla tak zwanego supermanieryzmu, gdzie prym wiodły zawiłe alegorie i różne wyobrażenia groteskowe, a nade wszystko wszędzie królowała mitologia...


SPIS TREŚCI :

Uwagi wstępne   

Rozdział I: Oddziaływanie grafiki niderlandzkich manierystów i rytowników „szkoły graficznej Rubensa"

Nawiązanie autora miedziorytu w druku H.K. Połubińskiego do sztychów czołowego manierysty H. Goltziusa i rycin przedstawicieli jego szkoły. Frontyspis w druku H. Piaseckiego inspirowany przez jego twórcę ryciną C. de Passe jun.
Ilustracje w panegiryku M. Kiszki powstałe z inspiracji miedziorytami J. Sadelera i J. Wierixa. Imprezy Ae. Sadelera obiektem inspiracji J. Sabałowicza, autora ilustracji w panegiryku Sphinx Samsonica... Analiza anonimowej ryciny w druku Uranoscopia..., nawiązu­jącej do miedziorytów H. Wierna i C. de Passe jun. Wpływ manieryzmu na twórczość T. Makowskiego. Charakterystyka ilustracji zdobiących panegiryk W. Montelupiego: karty tytułowej (wykazującej analogie z cyklem rycin manierysty H. Wierixa) oraz dwóch miedziorytów emblematycznych (będących swobodnymi transpozycjami em­blematów O. van Vaeniusa). Nawiązanie przez autora karty tytułowej w epitalamium Bellaria Academica... C. Götkego oraz anonimowego sztycharza frontyspisu w druku Sacro Civilis Politia... do frontyspisów rytowanych według kompozycji P.P. Rubensa. Analiza innych ilustracji powstałych z inspiracji rycinami grafików „szkoły graficznej Rubensa" (m.in. S.A. Bolswerta). Ilustracje sygnowane przez grafików niderlandz­kich (frontyspis C. van Dalen w druku J. Sobieskiego i karta tytułowa sygnowana nazwiskiem inwentora C. de Passe w utworze D. Uffana Archelia... Analiza karty tytu­łowej w epicedium Trophoeum Gloriae...). Krótkie wnioski.

Rozdział II: Rytownicy - autorzy ilustracji panegirycznych

Przykłady ilustracji zaliczanych do dzieł importu w drukach panegirycznych: Archelia..., Sacro Civilis Politia..., Uranoscopia..., Leopardus [...] D. Henrici Firley... Omó­wienie miedziorytu w druku H.K. Połubińskiego.
Analiza ilustracji w drukach oficyn gdańskich (prace autorstwa C. van Dalena w dziele J. Sobieskiego i M. Opitza) oraz rycina nieznanego z nazwiska sztycharza w panegiryku I.I. Cramerusa. Charaktery­styka kart tytułowych autorstwa J. Hermana i H. Jammera w panegiryku E. Wassenberga: Gestorum... Vladislai IV... z 1641 i 1643.
Ryciny F. Jansza w druku A.J. Martiniego i w dwóch epitalamiach. Charakterystyka twórczości najwybitniej­szych rytowników rodzimych: J. Sabałowicza i T. Makowskiego. C. Götke i jego dzia­łalność na terenie Wilna w I połowie XVII w. Rytownicy śląscy: D. Tscherning i C. Pfister. Przykłady ilustracji różnych sztycharzy - prymitywizacja formy.

Rozdział III: Nawiązania do zachodnioeuropejskiej emblematyki, ikonologii oraz "hieroglifiki okresu renesansu"

Przykłady ilustracji panegirycznych nawiązujących do dzieła A. Alciatusa. Podkreślenie odrębności rycin z wyobrażeniami w typie "hieroglifów okresu renesansu" z uwagi na ich wyraźne nawiązania do emblematyki. Sięganie po wzory do imprez C. Paradina i G. Simeoniego, H. Ruscellego, J. Typotiusa i emblematów z dzieła J. Camerariusa.
Nawiązania do sygnetów drukarskich. Ryciny z emblematami opatrzonymi lemmatem "Et sago et toga" lub "Arte et Marte". Ilustracja, w której sięgnięto po wzory do zbioru emblematów H. Juniusa.
Analiza rycin ozdobionych dewizą "Plus ultra". Charakterystyka ilustracji nawiązujących do imprez z dzieła P. Giovio i G. Simeoniego oraz emblematów G. Rollenhagiusa. Analiza najbogatszego zespołu emblematów w ilustracjach epitalamium Sphinx Samsonica (liczne przykłady zapożyczeń z kompendium imprez J. Typotiusa, sięganie po wzory do emblematów J. Camerariusa, sygnetu drukarza F. Morela, ilustracji drze­worytowej z dzieła Gniazdo cnoty... B. Paprockiego i innych dzieł). Charakterystyka różnych figur alegorycznych rytowanych przez J. Sabałowicza, sięgającego po wzory do dzieła J. Typotiusa. Ryciny inspirowane emblematami z dzieła O. Vaeniusa oraz frontyspisami rytowanymi przez grafików „szkoły graficznej Rubensa". Analiza wyobrażeń alegorycznych na przykładzie ilustracji C. Pfistera. Przykłady personifikacji i różnych figur mitologicznych ze zwielokrotnioną ilością atrybutów.
Ryciny z wy­obrażeniami alegorycznymi świadczącymi o inspiracji sztycharzy ilustracjami z dzieła Hieroglyphica... G.P. Valeriano.

Rozdział IV: Rekonstrukcje architektury antycznej jako tematy inspirujące rytowników ilustracji panegirycznych

Nowożytne rekonstrukcje pomników antycznego Rzymu („Mauzoleum Hadriana". „Hortus Ovidii", „Naumachia Domitiani" - zdobiące album G. Lauro: Antiquae urbis splendor...), stanowiące obiekty inspirujące dla sztycharza C. Götkego, autora frontyspisów w drukach panegirycznych: K. J. Wojsznarowicza: Parentalis splendor..., L. Pogirskiego: Imago una ex omnibus... i J. Ślęskiego: Decora Lilieti... Szczegółowa analiza tych rekonstrukcji. Miedzioryty P. Galle z serii „Cudów świata" (np. fanta­styczne rekonstrukcje antycznej latarni morskiej na Pharos) oraz innych serii (m.in. fantastyczne widoki „Murów Babilonu" oraz legendarnej „Wieży Babel") źródłem inspiracji drzeworytnika, twórcy emblematów zdobiących panegiryk Pharus Sarmatica... autorstwa B. Paprockiego.
Przykłady rycin nawiązujących wyraźnie do antycz­nej koncepcji łuku triumfalnego, obelisku i wolno stojącej kolumny.
Odosobniony przykład ilustracji świadczącej o inspirowaniu się przez jej twórcę nowożytnym dzie­łem sztuki. Krótkie wnioski.

Rozdział V: Problem wierności realiom antyku w badaniach nad polska ilustracją panegiryczną pierwszej połowy XVII wieku

Uwagi dotyczące adaptacji stylu "all'antica" w nowożytnej zachodnioeuropejskiej sztuce. Sięganie twórców programów ideowych rycin panegirycznych do mitologii i literatury świata antycznego. Wpływ ideologii sarmatyzmu oraz zagadnienie alegoryzacji tematów mitologicznych. Analiza różnych realiów, motywów i akcesoriów tematycznie nawiązujących do antyku (w zakresie kultu pogańskiego, obrzędowości, obyczajowości, kostiumologii, uzbrojenia - motywy togi, "signum triciput", antykizującej zbroi, "pteriges", "caligae", hełmy, różne rodzaje wieńców, "tromba romana" i inne przykłady).
Inspirowanie się wizerunkami na monetach antycznych za pośrednictwem emblematyki i dzieł zzakresu ikonologii oraz "hieroglifiki okresu renesansu" (np. kaduceusz z parą rogów obfitości, pentagram, trofeum i inne wyobrażenia).
Przykłady różnych wyobrażeń mitologicznych (np. Fortuny, Virtus, Aeternitas, Securitas, Libertas). Analiza najbogatszego zestawu przykładów postaci mitologicznych w epitalamium Sphinx Samsonica... (np. Pietas, Liberalitas, Ama­zonka Pentesileja, Kybele-Virgo Caelestis, Apollon i inne). Analiza różnych postaci mitologicznych na przykładzie innych rycin panegirycznych (np. Muzy, Merkury, Atlas, Herkules, Mars i Minerwa). Krótka charakterystyka problemu chrystianizacji mitologii pogańskiej na przykładzie ilustracji panegirycznych (np. wyobrażenia Chronosa zestawionego z figurami aniołów, analiza enigmatycznego wyobrażenia pt.: „Eros Anteros sive Cherubini"), ilustracje z postaciami mitologicznymi zestawiony­mi z wyobrażeniami znanymi z Pisma Świętego, np. Psalmów, i innych źródeł).

Rozdział VI: Problem aktualizowania tematów i różnych realiów nawiązujących do antyku oraz prymat heraldyki w polskiej ilustracji panegirycznej pierwszej połowy XVII wieku

Przykłady miniatur i rycin, w których aktualizowano tematy zaczerpnięte z antycz­nej mitologii. Problem aktualizowania różnych tematów nawiązujących do antyku na przykładzie rycin panegirycznych. Ilustracje, w których kreowano polskich wład­ców na bogów mitologicznych (np. w drukach J.W. Judyckiego i M. Kiszki). Analiza akcesoriów kostiumologicznych w drzeworytowych ilustracjach przedstawiających Muzy (w panegiryku M. Buczkowskiego i S. Chłapowskiego). Charakterystyka przy­kładów aktualizowania treści nawiązujących do antyku w ilustracjach epitalamium Sphinx Samsonica... oraz w drukach A. Wysockiego i P. Mieszkowskiego. Krótka charakterystyka portretu sarmackiego oraz ilustracji prezentujących grupowe por­trety (np. w panegirykach H. Piaseckiego, M. Kiszki i w druku S. Okolskiego). Prze­gląd rycin C. Götkego, J. Sabałowicza, D. Tscherninga i T. Makowskiego. Wyodrębnienie najoryginalniejszych ilustracji o treści heraldycznej w drukach wy­danych na cześć króla, jego rodziny oraz przedstawicieli magnaterii i duchowień­stwa. Rola panegirystów związanych z zakonem Jezuitów i innych zgromadzeń, autorów programów ikonograficznych rycin w drukowanych panegirykach.

Wnioski końcowe

Posłowie: Analiza porównawcza polskiej ilustracji panegirycznej pierwszej połowy XVII wieku z zachodnioeuropejską i dekoracją okazjonalną

Przykłady w zachodnioeuropejskiej emblematyce nawiązujące do heraldyki. Heral­dyka i wyobrażenia słowno-obrazowe (dewizy) w dekoracjach zamków - siedzib królów francuskich. Krótka charakterystyka francuskiej ilustracji panegirycznej II połowy XVI i I połowy XVII wieku. Przykłady dekoracji okazjonalnej realizowa­nej w związku z uroczystymi wjazdami (entree) Henryka IV i Ludwika XIII do różnych miast. Ryciny upamiętniające te dekoracje, potwierdzające prymat przed­stawień mitologicznych, heraldycznych i słowno-obrazowych. Zwrócenie uwagi na pewne analogie tematyczne i kompozycyjne między analizowanymi ilustracjami fran­cuskimi i rycinami zdobiącymi polskie panegiryki. Przykłady gloryfikacji Karola V oraz ryciny uwieczniające jego liczne entrady. Kompozycje graficzne upamiętniają­ce uroczystości egzekwialne Karola V („pompa funebris"), w których dominującą rolę odgrywają treści heraldyczne i dewizy (zwłaszcza dewiza „Plus ultra"). Przykła­dy frontyspisów rytowanych według inwencji P.P. Rubensa z dominującymi treściami alegorycznymi, mitologicznymi i heraldycznymi.

Bibliografia   
Źródła drukowane. Opracowania

Aneksy

Aneks 1: Wykaz 48 ilustrowanych panegiryków (na podstawie spisu zamieszczonego w części 1. dysertacji: Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej pierwszej połowy XVII wieku. Motywy i tematy antyczne w polskiej panegirycznej ilustracji książkowej. Studium z zakresu ikonografii sztuki nowożytnej)

Aneks 2: Dodatkowy wykaz 32. panegiryków

Aneks 3: Wykaz ilustracji Conrada Götkego

Aneks 4: Analiza stylistyczno-formalna frontyspisu dzieła: Reformationes Generales ad Clerum..., wydanego w Krakowie w drukarni A. Piotrkowczyka w 1621 roku

Aneks 5: Informacje dotyczące kompendium imprez Jacoba Typotiusa: Symbola Divina et Humana Pontificum, Imperatorum, Regum... T. 1-3. Praga 1601-1603 oraz Frankfurt u Schönvetterusa 1642

Indeksy ikonograficzno-rzeczowe

Spis ilustracji

Resume
Summary
Zusammenfassung

Album ilustracji