O pisarstwie Józefa Wereszczyńskiego. Wybrane problemy - Anna Sitkowa

Z notatki wydawniczej :

Tom jest próbą przypomnienia twórczości Józefa Wereszczyńskiego, opata benedyktynów w Sieciechowie, biskupa kijowskiego, kaznodziei, pisarza politycznego i publicysty antytureckiego.

Na drukowaną spuściznę pisarza składa się 17 utworów, wydanych w latach 1572 — 1597 w 20 znanych dziś edycjach. Do swych tekstów Wereszczyński włączył liczne „jawne" i „ukryte" cytaty z dzieł polskich autorów doby renesansu (m.in. M. Reja, M. Bielskiego, S. Orzechowskiego, J. Kochanowskiego, Ł. Górnickiego, M. Stryjowskiego).

Autorka monografii wskazuje typy zmian, jakim biskup poddawał przejmowane ekscerpty, klasyfikuje podstawowe techniki wykorzystywania wzorów literackich w staropolszczyźnie oraz omawia funkcje wyzyskanej przez pisarza materii.

Z Uwag wstępnych [fragment] :

Drukowana spuścizna Józefa Wereszczyńskiego od wielu lat pozostawała poza centrum zainteresowań badaczy literatury staropolskiej. Opat benedyk­tynów w Sieciechowie i biskup kijowski, autor siedemnastu dzieł wydanych w ostatnich dziesięcioleciach XVI wieku pozostawił po sobie: kazania (Passio, 1572; Wizerunk, 1585; Kazanie na dzień zaduszny, 1585; Instrukcyja, 1585; Kazanie przy przyjmowaniu świątości małżeństwa, 1585; Kazania albo ćwiczenia chrześcijańskie, 1587); pisma polemiczne (List Michaela Żyda okrzczonego, 1584); dziełka moralistyczne i polityczne (Gościniec, 1585; Reguła, 1587, wersja łac. Reguła, 1588; Suffragium, 1587; Adhortatio, 1587); utwory publicystyczne, w których wzywał do gospodarczej odbudowy Ukrainy i zabezpieczenia wschodnich granic Rzeczypospolitej (Droga pewna, 1590; Publika, 1594; Sposób osady, 1595) oraz nawoływał do wojny z Turcją (Ekscytarz, 1592; Pobudka, 2 edycje w 1594 roku; Votum, 1597). Dorobek ten nie doczekał się reedycji ani w XVII, ani w XVIII wieku. Dziesięć prac opata ukazało się drukiem ponownie w połowie XIX stulecia. Książki Wereszczyńskiego publikowane były w języku polskim. Trzy jego utwory wydane w języku łacińskim przełożył Sebastian Fabian Klonowic (ok. 1545—1602). Opat sieciechowski zlecił również lubelskiemu poecie przetłuma­czenie z łaciny na język polski Reguły błogosławionego i Bogu upodobanego ojca Benedykta ś., opublikowanej w 1597 roku. Przegląd dotychczasowego stanu badań nad dorobkiem pisarskim opata ujawnia, iż wydobytą z zapomnienia twórczość Wereszczyńskiego badacze początkowo zaliczyli do wybitnych osiągnięć prozy renesansowej, by ostatecz­nie umieścić ją na marginesie szesnastowiecznego piśmiennictwa. Z całej spuścizny Wereszczyńskiego szerzej znany pozostał właściwie tylko fragment Gościńca, w którym opat przedstawił Mikołaja Reja (1505—1569) jako „niepo­miernego" obżartucha i pijaka. Karykatura, przypomniana przez Hieronima Juszyńskiego, jest do dzisiaj komentowana i cytowana w pracach poświęconych Mikołajowi Rejowi z Nagłowic, w omówieniach twórczości Józefa z Wereszczyna, jak i w studiach na temat innych twórców. Wspomniany fragment Gościńca odnaleźć można także w antologiach, słownikach i kompendiach. Sposób wartościowania Wereszczyńskiego wyznaczył na następne stulecia, jeszcze za życia kaznodziei, Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego, na podstawie - jak się wydaje - bezpośredniego kontaktu z opatem oraz lektury Wizerunku. Autorzy opracowań z XVII wieku nie wnieśli nowych wątków do oceny działalności Wereszczyńskiego. Szymon Starowolski krótką informację o twórcy Reguły zamieścił w rozdziale dotyczącym Marcina Białobrzeskiego (ok. 1530—1586).

Zdaniem polihistora, tych dwóch opatów zgromadzeń zakon­nych, biskupów i pisarzy, łączyła osoba wspólnego nauczyciela Macieja Costenusa, profesora Akademii Krakowskiej. Starowolski, który w swych dziełach politycznych nawiązywał do pism Wereszczyńskiego, sporządził niepełny i błęd­ny wykaz jego druków. Przedstawił opata jako pisarza tworzącego w języku łacińskim i prawidłowo podał jedynie tytuł Ekscytarza, jako utworu napisane­go po polsku. Wzmiance na temat Wereszczyńskiego, stanowiącej „wtrącenie" do biogramu Białobrzeskiego, nie towarzyszył żaden wiersz pochwalny.

W następnych latach Wereszczyńskiego wymieniano wśród biskupów kijowskich, niekiedy akcentując różne aspekty jego działalności. Szymon Okolski przypomniał m.in. fakt założenia przez Wereszczyńskiego Nowego Wereszczyna, Samuel Nakielski zaś wskazał Zbaraż jako miejsce urodzenia opata ...

SPIS TREŚCI :

Uwagi wstępne

1. Józef Wereszczyński — „ojczyzny i kraju miłośnik"

2. „Tegom ja dobrze znał". Józef Wereszczyński wobec dzieł literatury renesansowej w języku polskim

2.1. Wprowadzenie
2.2. Cytaty „jawne"
2.3. Cytaty „ukryte"
2.3.1. Mikołaj Rej
2.3.2. Maciej Stryjkowski
2.3.3. Jan Kochanowski

3. „Chudych pachołków ociec prawy i hojny chlebodawca". Józef Wereszczyński w opinii literackich współpracowników

3.1. Wprowadzenie
3.2. Wizerunek Wereszczyńskiego w Herbach rycerstwa polskiego
3.3. O związkach Wereszczyńskiego i Sebastiana Fabiana Klonowica
3.3.1. Pisarz z Wereszczyna w świetle wypowiedzi poety z Sulmierzyc
3.3.2. Klonowic jako „bibliograf" Wereszczyńskiego
3.4. Wereszczyński w ujęciu rymopisów

Uwagi końcowe

Bibliografia

Indeks osobowy

Streszcz. w jęz. ros. i ang.