Polskie historyczne księgozbiory domowe na Śląsku Cieszyńskim (XX wiek) - HANNA LANGER

Z notatki wydawniczej :

W książce ukazano biblioteki domowe na Śląsku Cieszyńskim (XX w.) jako jeden ze składników kultury. Pozwoliło to na odkrycie przyczyn powstania księgozbiorów prywatnych oraz na opisanie ich funkcjonowania i rozwoju w określonych warunkach społeczno-politycznych i kulturowych. W analizie kolekcji uwzględniono problemy gromadzenia, opracowania, udostępniania i wykorzystania zbiorów. Omówiono też ich strukturę oraz wskazano na ich zawartość treściową. Dążono raczej do zarysu syntetycznego, wydobywającego podobieństwa i różnice bibliofilskich i bibliotekarskich postaw i zachowań właścicieli, niż do charakterystyki indywidualnych i swoistych cech wyodrębnionych kolekcji. Bardziej do ujęcia socjologiczno-historycznego niż do opisu zbiorów jako historycznych fenomenów. Szczegółowym przedmiotem rozważań stały się biblioteki Jana Brody i Józefa Pilcha.

Praca adresowana jest szczególnie do historyków kultury i bibliologów, może też służyć promocji Śląska Cieszyńskiego.

WSTĘP [fragmenty] :

Śląsk Cieszyński, tak jak Górny Śląsk, był terenem, który najwcześniej utracił polityczną i państwową łączność z Polską (XIV w.), a z upływem wie­ków także więź kulturalną. Stanowił on region, w którym współżyły w dziejach trzy grupy etniczno-językowe: Czesi, Niemcy i Polacy. W układzie tym główną rolę odgrywali Niemcy. Dopiero rozwój narodowościowych dążeń w Europie w okresie Wiosny Ludów przyczynił się do zaktywizowania polskiego życia kulturalnego. Dzięki tej aktywności zachowano na Śląsku Cieszyńskim ojczys­ty język i polską tradycję, które sprzyjały umacnianiu etniczno-językowej odrębności polskiej ludności oraz kształtowaniu narodowej świadomości przez akceptację kultury ogólnonarodowej. Zarysowane tendencje wymusiły w drugiej połowie XIX w. bardziej liberalną politykę państwa austro-węgierskiego wobec narodowości zamieszkują­cych jego obszar. Na Śląsku Cieszyńskim powstały wówczas korzystniejsze wa­runki dla rozwoju polskiego życia kulturalnego niż na Górnym Śląsku, będą­cym w tym czasie pod panowaniem pruskim. Na Ziemi Cieszyńskiej licznie za­częto powoływać instytucje kulturalno-oświatowe, rozwijało się polskie szkol­nictwo oraz prasa w języku polskim. Prywatne biblioteki tworzyli nie tylko przedstawiciele inteligencji, lecz również narodowo uświadomiona ludność wiejska. Księgozbiory te stanowiły dokumentację kulturowego dziedzictwa okresu niewoli narodowej. Tradycja gromadzenia książek nie zanikła po 1920 r., kiedy Śląsk Cieszyński wrócił do Polski. Zamierzeniem moim było zbadanie polskich księgozbiorów domowych — zatem stanowiących własność osób prywatnych, przechowywanych w ich mieszkaniach i służących przede wszystkim posiadaczom — tworzonych w polskiej części Śląska Cieszyńskiego w XX w. Omówione biblioteki należą do księgozbiorów historycznych. Pojęcie to obejmuje „każdy zamknięty zbiór od kilku książek do wielotysięcznych kolekcji [...]. Za kolekcję zamkniętą można uważać każdy zbiór, którego gromadzenie zostało definitywnie ukończone czy to wiele wieków temu, czy współcześnie — jednak pod warunkiem, że właściciele bądź sprawcy albo zakończyli działalność, albo przerwali ją w jakimś punkcie bez zamiaru kontynuacji w dotychczasowym kształcie". Aby zrealizować cele rozprawy, należało przeprowadzić bibliologiczne analizy bibliotek domowych. W badaniach takich umownie można wyróżnić warstwę „wewnętrzną" i warstwę „zewnętrzną". „Do problematyki wewnętrz­nej należy zbadanie przedmiotu samego w sobie — jego struktury, wewnętrz­nych powiązań i uwarunkowań, zależności, prawidłowości i dynamiki prze­mian. W tym przypadku są to szeroko pojęte problemy gromadzenia, opracowania, udostępniania i wykorzystywania zbiorów historycznych, a tak­że wszechstronna analiza poszczególnych obiektów, [...] Problematykę zewnęt­rzną stanowią towarzyszące powstawaniu, funkcjonowaniu i zamieraniu księ­gozbiorów uwarunkowania polityczno-społeczne, ekonomiczne, artystyczne, intelektualne, ideowe itp. oraz ich odbicia w zawartości zbiorów". Ze względu na fragmentaryczność danych odnoszących się do niektórych kolekcji, nie wszystkie z tych elementów udało się zbadać. Zbieractwo książek potraktowano zatem jako jeden ze składników kul­tury. Pozwoliło to na próbę odkrycia przyczyn powstawania księgozbiorów prywatnych oraz na ukazanie ich funkcjonowania i rozwoju w określonych warunkach społeczno-politycznych i kulturowych. Równie istotne było ujaw­nienie funkcji bibliotek domowych przez analizę powiązań pomiędzy wykorzy­staniem zbiorów a ich strukturą. Takie spojrzenie na problem badawczy może przyczynić się do ustalenia profilu tematycznego kolekcji, jak również — jeśli badaniom podda się reprezentatywną liczbę księgozbiorów — do sformułowa­nia w przyszłości syntetycznych wniosków na temat znaczenia bibliotek w da­nej kulturze. Do głównego tematu rozprawy włączono zagadnienia pozwa­lające nakreślić problematykę tworzenia księgozbiorów prywatnych do XX w., ówczesnych warunków historycznych i kulturalnych, w których one powstawały. Proces tworzenia polskich bibliotek domowych na Śląsku Cieszyńskim ukazano jako jeden z przejawów kultury książki w regionie. Dążono raczej do zarysu syntetycznego, wydobywającego podobieństwa i różnice bibliofilskich i bibliotekarskich postaw i zachowań właścicieli, niż do charak­terystyki indywidualnych i swoistych cech wyodrębnionych kolekcji. Bardziej do ujęcia socjologiczno-historycznego niż do opisu księgozbiorów jako historycznych fenomenów. Brak pełnej dokumentacji dotyczącej zbiorów często nie pozwolił na dokładne określenie wielkości bibliotek, dlatego — omawiając niektóre kolekcje — wskazano jedynie przybliżony ich stan ilościowy. Wahał się on od blisko 500 woluminów, które zebrał Jan Wojnar, do około 30 000 tomów zgromadzo­nych przez Ludwika Brożka. Jednak „każdy historyczny zbiór książek, choćby nawet składał się z banalnych wydawnictw i nie stanowił wybitnej całości z jakiegokolwiek punktu widzenia (np. przez wzgląd na właściciela, losy, miejsce czy czas powstania), może być mimo swej przeciętności a czasem właśnie dzięki niej — ważnym składnikiem ogólnego pejzażu kulturalnego, brakującym fragmentem źródeł zbiorowych. Jako ślad potrzeb i możliwości swych właścicieli zawsze zasługuje na wnikliwą uwagę"... Badane biblioteki domowe najczęściej spełniały funkcje księgozbiorów użytkowych, tworzonych jako pomoc w działalności zawodowej lub naukowo-badawczej właścicieli. Jednocześnie można było wyodrębnić wśród istniejących zbiorów zespoły książek będące wyrazem szczególnych zainteresowań ich posiadaczy. Tak na przykład w kolekcji Jana Brody, stanowiącej warsztat pracy badacza śląskich dziejów i nauczyciela, znajdowały się wydawnictwa ludowe Edwarda Feitzingera, zbierane ze względów emocjonalnych... Z braku odpowiednich danych nie można wskazać ilościowego udziału poszczególnych rodzajów książek we wszystkich bibliotekach domowych. Mimo to, dla zasygnalizowania problemu, warto podać zespoły druków, które najczęściej znajdowały się w księgozbiorach prywatnych. Literatura piękna wraz z książkami z pogranicza literatury faktu, głównie pamiętnikami, mieści się we wszystkich domach. Z kierunkiem wykształcenia i wykonywanym zawodem wiązało się posiadanie fachowych książek, które liczebnie były porównywalne z wydawnictwami gromadzonymi w rezultacie pozazawodowych zainteresowań właścicieli. Biblioteki spełniały również funkcje księgo­zbioru podręcznego, gromadząc encyklopedie, słowniki i informatory. Gdy chodzi o konsumpcję książki, można wyróżnić zbiory, o których gromadzeniu decyduje zainteresowanie ich formalnymi cechami i ukształtowaniem wydawniczym. Są to bibliofilskie druki, w których treść najczęściej jest pretekstem dla artystycznej kompozycji typograficznej. Jako drugą kategorię podaje się książki stanowiące warsztat pracy naukowej lub literackiej albo zbiór lektur właściciela. Te ostatnie przyczyny decydowały głównie o strukturze tworzonych zbiorów. Przykładem bibliofilskich zainteresowań piękną książką był księgozbiór Heleny Karpińskiej, która jako introligator sama dbała o zewnętrzną formę publikacji zawsze dostosowaną do treści dzieła. W różnorodnych tematycznie bibliotekach domowych znalazły odbicie warunki polityczne, w jakich gromadzono książki na Śląsku Cieszyńskim. Etnicznie zróżnicowany region, w którym współżyło w ciągu wieków kilka grup kulturowych, wpłynął na włączenie do zbiorów książek nie tylko polskich, ale również czeskich i niemieckich. Językowy charakter kolekcji określiła struktura produkcji wydawniczej miejscowych zakładów typograficznych. Na rozwój polskiego życia społecznego na Śląsku Cieszyńskim we wszyst­kich prawie dziedzinach oddziaływało już przed I wojną światową śląskie nauczycielstwo. Ze względu na rolę ich zawodu i warunki polityczno-kulturalne należałoby w przyszłości opracować zbiory pedagogów zarówno istnie­jące po polskiej stronie Śląska Cieszyńskiego, jak i powstające na Zaolziu. Badaniami nie objęto też niemieckich, czeskich i żydowskich bibliotek prywat­nych — szczególnie intensywnie powstawały one do 1939 r. — których proces tworzenia wynikał z charakterystycznych cech terenu pogranicza, czyli regio­nu, w którym ścierają się kultury różnych grup etniczno-językowych. Zasięg chronologiczny rozprawy ograniczono do XX w. Wiele z ist­niejących wówczas księgozbiorów sięgało jednak swoimi początkami XIX w. (a nawet okresów wcześniejszych) i wyrastało z koncepcji opracowywanych w okresie niewoli narodowej. Toteż do tematyki pracy włączono zagadnienie ówcześnie tworzonych bibliotek. Z kolei zakresem terytorialnym rozprawy objęto polską część Śląska Cieszyńskiego. Przytoczone w przypisach piśmiennictwo na temat prywatnych bibliotek na Śląsku Cieszyńskim — choć stosunkowo bogate — wskazuje jednak, że temat ten w pełni nie został dotąd rozpoznany. W odniesieniu do współczesnych kolekcji mamy do czynienia głównie z biograficznymi materiałami, w których bibliologiczna analiza nie stanowiła zasadniczego celu badawczego. Przeważają prace omawiające okoliczności powstawania zbiorów, ich funkcjonowania — studia te wiążą się zatem z „zewnętrzną warstwą" zagadnienia — nie podejmują natomiast analizy zawartości bibliotek. Podstawowym źródłem do badań księgozbiorów są źródła bezpośrednie, czyli zachowane biblioteki lub ich fragmenty oraz spisy dzieł, które — będąc źródłem do badań — jednocześnie są przedmiotem analiz. Ten materiał badawczy nie został dotąd w pełni wykorzystany, dlatego też z autopsji zanalizowano osiągalne XX-wieczne kolekcje. Należały one do Edwarda Paździory (Dzięgielów), Józefa Pilcha (Ustroń), Szatkowskich (Górki Wielkie) i Jana Wojnara (Górki Wielkie) i nadal znajdują się one w domach swych pierwszych właścicieli. Zbadano także fragmenty kolekcji będących niegdyś własnością Gustawa Morcinka (jest to część przechowywana obecnie w skoczowskim muzeum) i Franciszka Zahradnika (zespól znajdujący się w cieszyńskiej bibliotece Macierzy Ziemi Cieszyńskiej). W Książnicy Cieszyńskiej w Cieszynie zanalizowano zgromadzoną tam część zbioru Tadeusza Regera, a w bibliotece Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach - fragment kolekcji Ludwika Brożka. Ze względu na rozproszenie księgozbioru Jana Brody ... analizę przeprowadzono na podstawie ksiąg inwentarzowych sporządzonych przez bibliofila. Wykorzystując spis książek, zbadano także bibliotekę Wincentego Zająca, którego zbiór jest przechowywany w Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Informacje o innych kolekcjach prywatnych - np. Heleny Karpińskiej (Cieszyn), Władysława Kukucza (Gumna koło Cieszyna), Józefa Londzina (Cieszyn), Karola Szczurka (Kostkowice) - zarejestrowano dzięki wywiadom lub literaturze przedmiotu...

Zgromadzony materiał  faktograficzny, mimo że niekompletny (luki dotyczą zwłaszcza danych statystycznych oraz faktów informujących o dokładnej zawartości niektórych lekcji), pozwolił scharakteryzować dwudziestowieczne biblioteki domowe. Treść rozprawy zreferowano w czterech rozdziałach. Omówiono w nich zagadnienie powstawania księgozbiorów, problematykę rozwoju polskiej świadomości narodowej w XIX w. i na początku XX w. oraz wpływ sytuacji politycznej na tworzenie ośrodków polskiego życia kulturalnego, w tym polskich bibliotek prywatnych. Przedstawiono pod­stawowe kwestie związane z funkcjonowaniem tych kolekcji w XX w.: począwszy od gromadzenia zbiorów i stanu ich opracowania, przez ich charakterystykę pod względem wielkości, zasięgu chronologicznego i analizy językowej, skończywszy na opisie zakresu tematycznego zbiorów oraz sposobu ich wykorzystania, wskazującego funkcję biblioteki. Ta cześć dysertacji stano­wi syntetyczne ujęcie czynników określających charakter księgozbiorów domo­wych oraz wpływających na ich rozwój. Szczegółowym badaniom bibliologicznym poddano dwa księgozbiory prywatne: J. Brody i J. Pilcha. Tekst rozprawy uzupełnia aneks z tabelami wskazującymi wielkość zbiorów ich bibliotek.

SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I
Zarys rozwoju bibliotek prywatnych na tle kultury książki na Śląsku Cieszyńskim

Powstawanie kolekcji domowych w czasie niewoli narodowej
Losy księgozbiorów w okresie międzywojennym, pod okupacją niemiecką i po 1945 r.

Rozdział II
Polskie biblioteki domowe w XX w.

Problemy gromadzenia i opracowania zbiorów w świetle wybranych zagadnień rozwoju rynku książki
Struktura i analiza treściowa bibliotek

Rozdział III
Biblioteka domowa Jana Brody

Sylwetka bibliofila
Charakterystyka zbiorów

Rozdział IV
Księgozbiór Józefa Pilcha

Działalność bibliofila w regionie i jego zamiłowania
Zbiory biblioteczne

Zakończenie

Aneksy

Indeks osobowy

Summary
Zusammenfassung