Książka i biblioteka w działalności polskich towarzystw naukowych młodzieży akademickiej we Lwowie w okresie autonomii

Z notatki wydawniczej :

Przedmiotem prezentowanej pracy są bibliologiczne aspekty działalności studenckich towarzystw naukowych, czyli tworzone przez nie biblioteki oraz czytelnie, a także wszelkie inicjatywy wydawnicze i księgarskie. Powstawanie studenckich towarzystw naukowych wiązało się z postępującym procesem instytucjonalizacji nauki polskiej w drugiej połowie XIX wieku w Galicji oraz ze wzrastającym znaczeniem społecznym tejże działalności. Na szczególną uwagę zasługują: Czytelnia Akademicka we Lwowie, Biblioteka Słuchaczów Prawa we Lwowie, Biblioteka Słuchaczów Medycyny Wszechnicy Lwowskiej — działające na terenie Uniwersytetu Lwowskiego, a także Towarzystwo Bratniej Pomocy Słuchaczów Politechniki we Lwowie, Towarzystwo Politechniczne we Lwowie, Koło Chemików Słuchaczów Politechniki we Lwowie, Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Naukowej Słuchaczów Akademii Technicznej we Lwowie. W publikacji przedstawiono — opierając się na badaniu często nieznanych źródeł archiwalnych — genezę i okoliczności powstania towarzystw, działalność społeczną i polityczną na tle epoki, wielkość i charakter księgozbiorów, kryteria kompletowania oraz dynamikę rozwoju.

Ze wstępu [fragmenty] :

Studia nad życiem naukowym oraz kulturalnym Lwowa okre­su autonomii galicyjskiej, tak ważne dla ukazania pełnego obrazu polskiej nauki i kultury przełomu wieków, czyli w okresie bezpo­średnio poprzedzającym odrodzenie się państwowości polskiej, wcześniej stanowiące margines zainteresowań uczonych w kraju i za granicą, w ostatnich latach rozwinęły się w widoczny sposób. Szczególne miejsce w obrębie wspomnianej problematyki zajmują badania nad historią polskiej książki i bibliotek we Lwowie tego okresu, których liczba, bogactwo zbiorów oraz różnorodność form działalności zasługują na baczną uwagę. O ile publiczne biblioteki naukowe o charakterze instytucjonalnym, biblioteki fundacyjne, biblioteki szkół wyższych, księgozbiory prywatne oraz biblioteki klasztorne doczekały się opracowań, najczęściej monograficznych, w ujęciu historycznym, rzadziej syntez bibliologicznych, o tyle na temat bibliotek naukowych polskich towarzystw młodzieży akade­mickiej, podobnie zresztą jak na temat samych towarzystw, pisa­no niewiele... Na tle tak szeroko nakreślonych badań historii książki polskiej, instytucji jej tworzenia i rozpowszechniania, nie uwzględnione we właściwym stopniu wydają się towarzystwa naukowe polskiej mło­dzieży akademickiej, działające na terenie Galicji w II połowie XIX i na początku XX wieku, ich geneza oraz aktywność naukowa, polityczna i społeczna, a także zaangażowanie w proces tworzenia bibliotek, czytelni naukowych i podejmowana przez nie działalność wydawnicza. Ważne jest ukazanie bezpośredniego związku powsta­wania i funkcjonowania tych organizacji z zakładaniem oraz utrzy­mywaniem bibliotek i czytelni na potrzeby środowiska akademic­kiego Lwowa okresu autonomii, o czym świadczą cele statutowe, for­my i metody pracy, jak również zachowana dokumentacja w tym zakresie. Podobnego typu instytucje działały w innych ośrodkach uniwersyteckich Austrii, a następnie Austro-Węgier, a w szczegól­ności na Uniwersytecie Jagiellońskim, a także w skupiskach Polo­nii na obszarze całej Europy i Ameryki Północnej. Na wstępie istotne jest podjęcie próby zdefiniowania pojęć wy­korzystywanych w przedstawionej pracy w kontekście ówczesnej doktryny naukowej. Przypomnijmy, że w tym okresie terminy „sto­warzyszenie" i „towarzystwo", używane w prezentowanym tekście, w znacznie mniejszym stopniu ulegały procesowi zacierania gra­nic semantycznych, niż ma to miejsce w dniu dzisiejszym. Jak pisał Witold Załęski, wybitny ekonomista i prawnik ze Szkoły Głów­nej w Warszawie: „[...] stowarzyszenia są wolnym zjednoczeniem osób pojedynczych, które same w życiu ogólnym wybierają cele i środki działania, jest to zatem zorganizowana swobodna działal­ność w społeczeństwie ludzkim [,..]", natomiast „Istota [...] To­warzystwa polega na tym, żeby stać poza państwem, jak jednost­ka pojedyncza, są to zatem zjawiska ekonomiczne, nie zaś pań­stwowe lub moralne". Zdaniem uczonego, „Cel towarzystwa leży pośród członków, w stowarzyszeniach ponad i poza nimi, tj. cel pierwszych ogranicza się tylko do członków, cel zaś drugich nie poprzestaje na tym ograniczeniu, ale rozszerza się do całej ludz­kości. Towarzystwa są zatem ciałami albo związkami ekonomicz­nymi, stowarzyszenia państwowymi lub publicznymi". Przywoła­ny uczony różnicował towarzystwa na dwie grupy, z których jedna służyła „rozwojowi duchowemu człowieka", a więc nauce i rozryw­ce, a druga - jego interesom ekonomicznym. Do pierwszej z wy­mienionych grup zaliczano towarzystwa naukowe. Tego rodzaju rozróżnienie w kontekście istniejącego stanu prawnego w zakresie działalności towarzystw akademickich na terenie monarchii austro-węgierskiej, polegającego na uchyleniu przepisów tzw. Ustawy dyscyplinarnej z 13 października 1849 roku przez Ustawę o stowarzyszeniach z 1867 roku, przy jednoczesnym braku w niej precyzyjnego zapisu w odniesieniu do towarzystw akademickich, powodowało, że istnienie form samorządności studenckiej w pierwszym okresie autonomii było nieustabilizowane pod względem prawnym i w każdej chwili narażone na sankcje ze strony Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W odniesieniu do terminu „autonomia galicyjska" użytego w przed­stawionej pracy należy także uczynić pewne uściślenia. Cezury chronologiczne wyznaczające pole semantyczne tego pojęcia często występującego w polskim piśmiennictwie naukowym najczęściej nie są określane zbyt precyzyjnie. Przyjmujemy za Stanisławem Grodziskim, że winno być ono utożsamione z „epoką konstytucyj­ną", a więc dolna granica powinna być wyznaczana datą utworzenia Sejmu Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii z siedzibą we Lwowie, którego pierwsze posiedzenie odbyło się, jak pisze Kazi­mierz Bartoszewicz, 15 kwietnia 1861 roku, poprzedzone ogłosze­niem przez cesarza Franciszka Józefa I tzw. dyplomu październi­kowego z 20 października 1860 roku opracowanego przy udziale ówczesnego ministra Agenora hr. Gołuchowskiego, cząstkowej kon­stytucji, bez której dalsze zmiany systemu sprawowania władzy państwowej w Galicji nie byłyby możliwe, oraz tzw. patentu lutowe­go z 26 lutego 1861 roku, kolejnego oktrojowanego aktu konstytu­cyjnego. Wychodząc z przedstawionych przesłanek, możemy za cezurę zamykającą chronologiczne ramy pracy uznać wybuch I wojny świa­towej, która spowodowała zajęcie Lwowa 3 września 1914 roku przez wojska rosyjskie, a w konsekwencji - ustanie działalności Sejmu Krajowego, co w praktyce oznaczało koniec okresu autono­mii. Nawet wyzwolenie miasta w następnym roku nie spowodowa­ło demokratyzacji życia; Austriacy wprowadzając rządy wojskowe, spotęgowali proces odwracania się społeczeństwa polskiego od państw centralnych. Rzeczywiste ramy chronologiczne pracy wy­znaczone są przez dwie daty: uruchomienia Czytelni Akademic­kiej we Lwowie — najdłużej działającego polskiego akademickiego towarzystwa naukowego (1 IV 1867) oraz wybuch I wojny świato­wej, która na długie lata przerwała funkcjonowanie badanych towa­rzystw. W przedstawionym opracowaniu bezpośrednim przedmiotem obserwacji stały się studenckie towarzystwa naukowe uznane za najważniejsze dla rozwoju nauki polskiej i ich działalność oraz two­rzone przez nie biblioteki i czytelnie, a więc bibliologiczne aspekty ich pracy. Powstanie charakteryzowanych organizacji związane było z postępującym procesem instytucjonalizacji nauki w drugiej po­łowie XIX wieku na terenie Galicji oraz z wzrastającym znaczeniem społecznym tego typu działalności, co znajdowało odbicie w statu­sie zawodowym i socjalnym absolwentów studiów oraz uczonych. Starano się ustalić możliwie dokładnie genezę i okoliczności utwo­rzenia towarzystw, działalność społeczną i polityczną na tle epoki, wielkość i charakter księgozbiorów oraz kryteria ich kompletowania, a także dynamikę rozwoju. Poddano uważnym badaniom ini­cjatywy wydawnicze najczęściej związane z prowadzoną pracą nau­kową oraz działalnością polityczną i społeczną...

W celu przeprowadzenia możliwie pełnej charakterystyki tak rozległego pod względem tematycznym zagadnienia posłużono się bogatym zasobem źródeł archiwalnych, w tym wieloma dokumen­tami wcześniej nigdy nie wykorzystywanymi w badaniach nauko­wych, uzyskanymi w drodze kwerend przeprowadzonych w biblio­tekach i archiwach lwowskich ... Ponadto wykonano kwerendy archiwalne i biblioteczne w Archiwum Głównym Akt Daw­nych w Warszawie oraz w zbiorach bibliotek polskich: Bibliotece Narodowej w Warszawie, Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, Bibliotece PAN w Krako­wie oraz w Bibliotece Śląskiej. W pracy wyzyskano materiały archiwalne i publikowane źródła historyczne, wydawnictwa informa­cyjne ogólne i specjalne, informatory biograficzne oraz opracowa­nia bibliograficzne dawne i współczesne, a także liczne opracowa­nia z zakresu historii polskiej książki i bibliotek, ze szczególnym uwzględnieniem terenu Lwowa. Dużo uwagi poświęcono wykorzy­staniu źródeł archiwalnych oraz tekstów publicystycznych ogła­szanych na łamach czasopism i wydawnictw okolicznościowych, które często przytaczano w celu dokumentowania faktów i wyda­rzeń historycznych. Ważne wydaje się posłużenie się tekstami źró­dłowymi w taki sposób, aby przedstawić rzeczywisty kształt języ­kowy wypowiedzi, oddać atmosferę relacjonowanych wydarzeń oraz piękno używanego w nich języka, tym bardziej że wielu spośród nich nigdy dotąd nie publikowano. Istotnym źródłem do badań stały się też sprawozdania z działalności poszczególnych towa­rzystw drukowane w ograniczonym nakładzie, stanowiące zasób cennych informacji statystycznych na temat bibliotek towarzystw, ich zbiorów oraz działalności wydawniczej, jak również innych aspektów aktywności społecznej omawianych stowarzyszeń...

W rozprawie podjęto próbę ukazania działalności bibliotekar­skiej i wydawniczej charakteryzowanych instytucji oraz realizo­wanych przez nie funkcji społecznych na tle wydarzeń społecz­nych i politycznych, jakie miały miejsce w Galicji na przełomie epok. W tym kontekście studenckie towarzystwa naukowe były integral­nym elementem zjawisk i procesów zachodzących w społeczeń­stwie wielonarodowej monarchii Habsburgów. Należy je traktować nie tylko jako przedmiot oddziaływania wydarzeń historycznych, różnego typu instytucji państwowych oraz organizacji politycznych i społecznych, które w imię realizowania interesów władz zabor­czych poddawane były presji polityki społecznej państwa w celu uzyskania pełnej kontroli nad potencjalnie niebezpiecznymi śro­dowiskami społecznymi. Były one także podmiotem w dużym stop­niu kształtującym ówczesne postawy i zachowania zróżnicowa­nego pod względem ideowym i narodowościowym społeczeństwa lwowskiego, najczęściej w duchu patriotycznym i narodowym. Uczyły odpowiedzialnego gospodarowania środkami powierzonymi przez społeczeństwo, osobistej inicjatywy i przedsiębiorczości oraz umiejętności funkcjonowania w zróżnicowanych uwarunkowaniach politycznych i prawnych, a także czynnej postawy obywatelskiej. Przygotowywały do podjęcia samodzielnego życia, a w wielu przy­padkach, dzięki wsparciu finansowemu, licznemu gronu młodzieży niezamożnej wręcz umożliwiły ukończenie studiów. Bywały także istotnym elementem walki politycznej rozgrywającej się wokół naj­istotniejszych wyzwań stających przed społeczeństwem galicyj­skim na przełomie wieków, do których nadal należała sprawa odzyskania suwerenności państwowej oraz postępująca antagonizacja społeczeństwa na tle różnic ekonomicznych i narodowo­ściowych... Bezpośrednim przedmiotem badań stały się same towarzystwa naukowe, ich działalność oraz funkcje społeczne realizowane przez tworzenie bibliotek i czytelni naukowych. Starano się ustalić wiel­kość i charakter księgozbiorów oraz kryteria ich kompletowania. Poddano uważnym badaniom inicjatywy wydawnicze towarzystw, tematycznie najczęściej związane z prowadzoną pracą naukową. Przystępując do jej charakterystyki, na wstępie musimy wskazać, jakie towarzystwa naukowe powinny zostać poddane dokładnej ob­serwacji, oraz określić, co będzie bezpośrednim przedmiotem opra­cowania, a także jakimi metodami badawczymi w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów się posłużono oraz jakie źródła informa­cji wykorzystano. Przeprowadzone badania pozwoliły wyodrębnić grupę polskich towarzystw młodzieży akademickiej, które ze względu na długo­trwałość pracy oraz jej charakter i zasięg, a także znaczenie w ży­ciu naukowym lwowskiego środowiska akademickiego uznano za reprezentatywne dla ogółu problematyki. Bibliologiczne aspekty działalności społecznej wymienionych naukowych towarzystw są przedmiotem przedstawionej rozprawy. Należą do nich następują­ce stowarzyszenia: Czytelnia Akademicka we Lwowie (1867—1939), która działała na potrzeby środowiska Uniwersytetu Lwowskiego oraz Politechniki Lwowskiej, Towarzystwo Biblioteki Słuchaczów Prawa we Lwowie (1875—1939), w okresie międzywojennym znane pod nazwą Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersy­tetu Jana Kazimierza we Lwowie, oraz Biblioteka Słuchaczów Medycyny Wszechnicy Lwowskiej (1903—1939), a także Koło Me­dyków Wszechnicy Lwowskiej utworzone w 1907 roku. Działały one na terenie jednej uczelni — Uniwersytetu Lwowskiego. Podobne organizacje funkcjonowały także w Politechnice Lwowskiej, a więc: Towarzystwo Bratniej Pomocy Słuchaczów Politechniki we Lwowie — założone 5 października 1866 roku, Towarzystwo Politechniczne we Lwowie (1876—1939), Koło Chemików Słuchaczów Politechniki we Lwowie, działające od przełomu lat 1896/1897, oraz Towarzy­stwo Wzajemnej Pomocy Naukowej Słuchaczów Akademii Technicznej we Lwowie, Towarzystwo Bratniej Pomocy Słuchaczów Akademii Weterynaryjnej — utworzone w roku 1892. Na przykładzie towarzystwa Czytelnia Akademicka we Lwowie, utworzonego 1 kwietnia 1867 roku, przedstawiono widoczne pra­widłowości dotyczące powstawania i rozwoju oraz funkcji społecz­nych i naukowych towarzystw polskiej młodzieży akademickiej w omawianym okresie. Organizacja wyróżniała się zarówno pod względem intensywności działalności naukowej, jak i bogactwa utworzonej przez nie biblioteki i czytelni czasopism, a także liczby inicjatyw wydawniczych, służących głównie promocji prac nauko­wych swych członków. Ze względu na datę utworzenia oraz fakt łączenia w jednej formule organizacyjnej środowisk akademickich Uniwersytetu i Akademii Technicznej Czytelnia Akademicka mia­ła znacznie bardziej autonomiczny charakter niż później utwo­rzone towarzystwa, co znalazło odbicie w reprezentowaniu na zewnątrz ogółu polskich organizacji studenckich we Lwowie. Kolej­ne z przywoływanych na wstępie towarzystw, utworzone na Uni­wersytecie Lwowskim, które przybrało nazwę Towarzystwa Biblio­teki Słuchaczów Prawa we Lwowie, założono 20 lutego 1875 roku. Współdziałało ono z Czytelnią Akademicką we Lwowie w zakre­sie pracy nad wspólnymi wydaniami podręczników akademickich i skryptów, a także organizowania imprez okolicznościowych w celu zbierania funduszy na cele działalności statutowej. W pewnym okre­sie miała miejsce próba połączenia z wymienionym Towarzystwem decyzją walnego zgromadzenia Biblioteki Słuchaczów Prawa w dniu 28 czerwca 1889 roku, które oprotestowane przez studenta Adolfa Nehaya wraz z grupą kolegów w Namiestnictwie Galicyjskim zo­stało odrzucone ze względów proceduralnych. Trzecia z wymienionych na wstępie instytucji — Biblioteka Słu­chaczów Medycyny Wszechnicy Lwowskiej — założona została naj­później, bo w roku 1903, na mocy jednogłośnej uchwały wiecu medyków zwołanego w dniu 26 marca w celu wyboru delegatów na zjazd środowiska medycznego do Wiednia. Pomimo tego w cią­gu następnych 11 lat towarzystwo zdołało zaznaczyć swoją obec­ność w życiu naukowym i kulturalnym Lwowa. Jej siedziba znajdowała się w Instytucie Patologii Uniwersytetu, gdzie umieszczono szafę, ofiarowaną przez jednego z profesorów, oraz stoły przezna­czone do czytelni. Środki finansowe potrzebne na pierwszy zakup książek zgromadzono dzięki zorganizowaniu balu karnawałowego. W kolejnym roku działalności (rok. akad. 1905/1906) mimo nieco spowolnionego rozwoju wynikającego z wewnętrznych tarć na tle narodowościowym i związanego z tym odejścia części członków, któ­rzy zamierzali nadać towarzystwu oficjalnie polski charakter, wi­doczne było dalsze powiększanie się księgozbioru. Biblioteka po­siadała ogółem 436 tytułów w 470 tomach oraz 28 tytułów czaso­pism i 3 dzienniki polityczne. W rozprawie podjęto także temat działalności towarzystw ist­niejących na terenie Politechniki Lwowskiej, a w szczególności To­warzystwa Bratniej Pomocy Słuchaczów Politechniki we Lwowie, które oprócz celów samopomocowych stawiało sobie także za cel działalność naukową, oraz Koła Chemików Słuchaczów Politechni­ki Lwowskiej. Mniej uwagi poświęcono towarzystwom z terenu innych wyższych uczelni Lwowa, takim jak Towarzystwo Bratniej Pomocy Słuchaczów Akademii Weterynaryjnej we Lwowie czy po­dobnego typu organizacje społeczne, które zajmowały się pomocą socjalną dla niezamożnych studentów, działalnością kulturalną i artystyczną, propagowaniem tężyzny fizycznej i sportu oraz roz­rywką i rekreacją...

SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział pierwszy
Społeczno-polityczne i ustrojowe oraz prawne podstawy funkcjonowania polskich akademickich towarzystw naukowych we Lwowie w okresie autonomii galicyjskiej

Rozdział drugi
Działalność Czytelni Akademickiej we Lwowie w latach 1867—1877

Początki działalności towarzystwa
Inicjatywy kulturalne i naukowe w pierwszych latach istnienia Czytelni Akademickiej we Lwowie
Powstanie kół naukowych Czytelni Akademickiej we Lwowie jako wyraz instytucjonalizacji pracy naukowej towarzystwa

Rozdział trzeci
Kierunki rozwoju Czytelni Akademickiej we Lwowie w latach 1878 — 1914. Próby integracji studenckiego życia naukowego

Okres trudności organizacyjnych i finansowych w pracy Czytelni Akademickiej we Lwowie
Czytelnia Akademicka w latach 1888—1899. Inicjatywy społeczne towarzystwa oraz intensyfikacja działalności kół naukowych
Działalność społeczna i polityczna Czytelni Akademickiej we Lwowie u schyłku autonomii
Księgozbiór biblioteki towarzystwa Czytelnia Akademicka we Lwowie w okresie autonomii: źródła gromadzenia, dynamika rozwoju zasobów, czytelnicy. Zasady i metodyka opracowania zbiorów

Rozdział czwarty
Towarzystwo Biblioteki Słuchaczów Prawa we Lwowie oraz Biblioteka Słuchaczów Medycyny Wszechnicy Lwowskiej jako towarzystwa naukowe młodzieży akademickiej

Geneza Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa we Lwowie
Księgozbiór Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa we Lwowie
Inicjatywy wydawnicze i księgarskie Towarzystwa Biblioteki Słu­chaczów Prawa we Lwowie w okresie autonomii
Działalność Biblioteki Słuchaczów Medycyny Wszechnicy Lwowskiej oraz Koła Medyków Wszechnicy Lwowskiej w okresie autonomii

Rozdział piąty
Działalność polskich akademickich towarzystw o profilu technicznym na terenie Politechniki Lwowskiej

Zakończenie

Źródła, i opracowania

Wykaz skrótów

Indeks nazw osobowych

Summary
Zusammenfassung

Uwaga : ostatnie egzemplarze z wyczerpanego w wydawnictwie nakładu posiadają niewielkie ślady magazynowe na okładce w tym minimalne zadrapanie na zagięciu przedniej okładki i tzw. „skrzydełka” - jak na fot. (ostatnie trzy fotografie przedstawiają oferowany egzemplarz) !