Fitosocjologiczne uwarunkowania ochrony przyrody Beskidu Śląskiego (Karpaty Zachodnie) - ZBIGNIEW WILCZEK

UNIKATOWA MONOGRAFIA Z DZIEDZINY FITOSOCJOLOGII

POWINNA ZAINTERESOWAĆ NIE TYLKO BOTANIKÓW,
ALE TAKŻE EKOLOGÓW I MIŁOŚNIKÓW PRZYRODY,
A MAPY BESKIDU ŚLĄSKIEGO Z ZAZNACZONYMI
ISTNIEJĄCYMI REZERWATAMI PRZYRODY I PROJEKTOWANYMI,
ORAZ PROPOZYCJAMI REZERWATÓW I UŻYTKÓW EKOLOGICZNYCH
CAŁOŚCIOWO UZUPEŁNIONE O 74 PIĘKNE BARWNE FOTOGRAFIE
DRUKOWANE NA PAPIERZE KREDOWYM
ZAPEWNE ZACHĘCĄ LICZNYCH TURYSTÓW DO ODWIEDZENIA
TYCH PIĘKNYCH REJONÓW BESKIDU ŚLĄSKIEGO !

Z notatki wydawniczej :

Słowa kluczowe: Karpaty, Beskid Śląski, zbiorowiska leśne, zbiorowiska nieleśne, ochrona przyrody, chronione gatunki roślin, gatunki charyzmatyczne, rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, „Natura 2000”

Beskid Śląski jest obszarem bardzo cennym i znaczącym pod względem przyrodniczym. Pochodzące z tego terenu i opisane naturalne i półnaturalne zbiorowiska roślinne (w liczbie 36) stanowią ostoję chronionych gatunków roślin. Spośród tych gatunków na podstawie metod geobotanicznych wytypowano gatunki charyzmatyczne istotne z punktu widzenia społecznych aspektów i promocji ochrony przyrody.

Z uwagi na przynależność Beskidu Śląskiego do północnej i zachodniej części Karpat ochrona roślinności tego terenu ma znaczenie nie tylko dla Polski, lecz także Europy. Beskid Śląski został uznany za potencjalny obszar europejskiej sieci ekologicznej „Natura 2000".


WSTĘP [fragmenty] :

Beskid Śląski stanowiący najbardziej na północny zachód wysuniętą część Karpat, znajduje się w pobliżu wielkich aglomeracji miejskich. Pełni ważną funkcję zaplecza turystycznego dla mieszkańców Górnego Śląska,
będąc zarazem najintensywniej zagospodarowanym turystycznie obszarem polskich Karpat.

Specyficzną cechą ruchu turystycznego w obrębie Beskidu Śląskiego jest nakładanie się dwóch form wypoczynku — weekendowego oraz sezonowego o stałym, wysokim natężeniu w ciągu całego roku.

Czynnikiem sprzyjającym masowości tego zjawiska na opisywanym obszarze jest przede wszystkim naturalna atrakcyjność środowiska przyrodniczego gór.

Z turystyką o charakterze masowym związane jest intensywne użytkowanie, penetracja środowiska przez turystów oraz jego prze­ciążenie zanieczyszczeniami, a także zwiększenie zapotrzebowania na za­soby przyrodnicze. Masowy ruch turystyczny, nasycenie krajobrazu obiektami i urządzeniami turystycznymi oraz pogarszająca się jakość środowiska mogą doprowadzić do przekroczenia granicy socjo-psychologicznej u osób zamieszkujących, a także odwiedzających ten teren.

Aby temu zapobiec, konieczne jest właściwe gospodarowanie terenem Beskidu Śląskiego, u podstaw którego powinno się znaleźć szczegółowe rozpoznanie i ochrona środowiska przyrodniczego. Zachowanie piękna przyrody Beskidu Śląskiego tak ważne z punktu widzenia jakości życia człowieka, turystyki i edukacji od dawna było celem działania naukowców i władz administracyjnych, a także, począwszy od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, pozarządowych organizacji ekologicznych. Wyrazem tej działalności są różnorodne formy ochrony przyrody wprowadzone na terenie Beskidu Śląskiego, które jednak nie zabezpieczają w pełni jego wartości przyrodniczych, podobnie jak to ma miejsce w przypadku przeważającej części polskich Karpat.

W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie przyrodą, potęgowane powszechnie prowadzoną w szkołach edukacją ekologiczną mającą za zadanie kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez poznanie zróżnicowania świata roślin i zwierząt oraz bezpośredni kontakt z przyrodą.

Pod kątem tego zapotrzebowania opracowano i wytyczono w terenie przyrodnicze ścieżki dydaktyczne ułatwiające zapoznanie z walorami przyrody Beskidu Śląskiego.

Aby w pełni były realizowane, uwzględnione w Ustawie o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku, zadania, do których między innymi należy zachowanie siedlisk roślin objętych ochroną i zagrożonych wyginięciem oraz ochrona walorów krajobrazowych, konieczne jest rozpoznanie różnorodno­ści cennych pod względem przyrodniczym zbiorowisk roślinnych. Zbioro­wiska roślinne Beskidu Śląskiego należą do najsłabiej poznanych w polskich Karpatach. Wprawdzie prowadzono tu pionierskie prace z zakresu fitosocjologii, ale ze względu na słabe wówczas rozpoznanie zróż­nicowania zbiorowisk roślinnych, nie uwzględniały one wielu opisanych później zespołów. W przypadku zbiorowisk półnaturalnych z powodu zanie­chania dotychczasowych tradycyjnych zasad gospodarowania wyniki ówcze­snych badań zatraciły swą aktualność.

Badania fitosocjologiczne na terenie Beskidu Śląskiego zintensyfikowa­no po utworzeniu Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Zainicjowano wtedy prace nad rozpoznaniem zbiorowisk segetalnych oraz scharakteryzowano pod względem fitosocjologicznym lasy Beskidu Śląskiego. Badania szaty roślinnej rezerwatów Beskidu Śląskiego, ze szczególnym uwzględnieniem roślin leczniczych stanowiły też obiekt zainteresowania botaników związa­nych z Wydziałem Farmacji Śląskiej Akademii Medycznej. Słabe rozpoznanie roślinności Beskidu Śląskiego było podstawową przyczyną, że teren ten nie znalazł się na rządowej liście 184 proponowa­nych specjalnych obszarów ochrony siedlisk do europejskiej sieci ekologicz­nej „Natura 2000", którą w maju 2004 roku polski Minister Środowiska w uzgodnieniu z całym Rządem Rzeczypospolitej przesłał Komisji Europej­skiej.

Teren ten został jednak uwzględniony w propozycji optymalnej sieci Natura 2000 (Shadow List), przygotowanej przez pozarządowe organizacje ekologiczne.

Przedmiotem niniejszego opracowania są naturalne i półnaturalne zbiorowiska roślinne, cenne pod względem przyrodniczym ze względu na wy­stępowanie gatunków roślin podlegających ochronie prawnej. Celem prze­prowadzonych badań było:

a) rozpoznanie naturalnych i półnaturalnych zbiorowisk roślinnych Beskidu Śląskiego będących ostoją chronionych gatunków roślin,
b) udokumentowanie aktualnego stanu zbiorowisk półnaturalnych (głównie łąk i pastwisk), które na skutek zaniechania użytkowania podlegają znacznym przemianom,
c) wytypowanie metodami geobotanicznymi gatunków charyzmatycznych istotnych z punktu widzenia społecznych potrzeb promocji ochrony przyrody,
d) charakterystyka fitosocjologiczna zbiorowisk roślinnych występujących na obszarze istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody Beskidu Śląskiego,
e) rozpoznanie aktualnego zakresu ochrony cennych przyrodniczo zbiorowisk roślinnych w rezerwatach przyrody,
f) propozycje utworzenia nowych form ochrony przyrody w celu pełniejszego zabezpieczenia zasobów genowych oraz roślinności tego regionu,
g) określenie znaczenia istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody w ochronie przyrody polskich Karpat,
h) identyfikacja typów siedlisk o znaczeniu europejskim, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszaru „Natura 2000".

Przeprowadzone badania w znacznej mierze zostały zainspirowane opracowaniem Program rezerwatowej ochrony przyrody i krajobrazu polskich Karpat na tle aktualnej sieci obszarów chronionych (Denisiuk 1993), w któ­rym za podstawę racjonalnej sieci obszarów chronionych uznano rozpozna­nie różnorodności zbiorowisk roślinnych oraz gatunków roślin podlegających ochronie prawnej. Wstępne wyniki badań prezentowano na konferencjach naukowych [...] oraz na wykładach, a także w przygotowanym na zamówienie artykule w czasopiśmie „Problemy Ekologii".

Niniejsza praca jest podsumowaniem ponaddwudziestoletnich badań autora dotyczących roślinności oraz jego działań na rzecz ochrony przyro­dy Beskidu Śląskiego ...

1. CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ

1.1 Położenie i rzeźba

Beskid Śląski tworzy jedną z najbardziej zwartych grup górskich, poło­żoną na zachodnim krańcu Karpat fliszowych.

Rozpościera się w granicach Polski na obszarze 561 km2, tworząc blok o wymiarach 30 x 24 km pomiędzy doliną Olzy na zachodzie, doliną Soły, Kotliną Żywiecką i Bramą Wilkowicką na wschodzie i opada na północ wysokim (ok. 500 m) progiem ku Pogórzu Śląskiemu. W stosunku do innych części Beskidów, które mają układ pasmowy zgodny z przebiegiem fałdów i siodeł, Beskid Śląski wyróżnia się występowaniem dwóch ramion o kierunku południkowym, poprzecznym do struktur geologicznych, rozdzielonych doliną Wisły i połączonych ze sobą równoleżnikowo pasmem na dziale wód Olzy i Wisły.

Wschodnie ramię — Pasmo Baraniej Góry, jest znacznie wyższe i silnie rozczłonkowane na ramiona boczne.

Od Baraniej Góry (1220 m n.p.m.) ciągnie się ono w kierunku północnym do Malinowskiej Skały (1152 m), gdzie dzieli się na krótszą prawą odnogę z kulminacją Skrzycznego (1257 m) i dłuższą lewą, esowato skierowaną ku północy do mniej więcej równoleżnikowego pasma Klimczoka (1117 m), na którym kończą się góry. Odgałęziające się w szczycie Karolówki (931 m), na południe od Baraniej Góry w kierunku zachodnim, a następnie północnym, wododziałowe pasmo między dorzeczem Wisły i Olzy (dopływu Odry) nazwano pasmem Czantorii (995 m) od nazwy szczytu stanowiącego jego północne zakończenie i zarazem kulminację (ryc. 1).

Beskid Śląski charakteryzuje się licznymi wychodniami skalnymi oraz jaskiniami osuwiskowymi. Do najbardziej znanych należą wychodnie skalne na Malinowskiej Skale, Kościelcu, Muronce i Kiczorach oraz największa w Beskidach jaskinia na Trzech Kopcach.

Większość skałek Beskidu Śląskiego znajduje się w obrębie najwyższych wyniesień. W partiach przygrzbietowych pospolite są ściany o nieregularnym przebie­gu. Najdłuższa z nich o długości około 1 km ciągnie się wzdłuż wschodniego grzbietu Czerwienieckiej Grapy. Licznie występują również ambony pojedyncze lub ułożone w rzędach. Prawie wszystkim skałkom towarzyszą mniejsze progi i nieregularne występy, a także pojedyncze bloki i niekiedy blokowiska w typie gołoborzy. Za południową gra­nicę Beskidu Śląskiego na wododziałowym grzbiecie gór przyjmuje się Przełęcz Zwardońską (ok. 690 m n.p.m.) oraz dolinę Skaliczanki na zachód i dolinę Rostoki (dopływu Soły) na wschód, zaliczając do Beskidu Śląskie­go południkowy grzbiet od Sołowego Wierchu (848 m) koło Zwardonia przez Ochodzitą (894 m) w Koniakowie oraz Tyniok (891 m) do zwornikowej Karolówki (Kondracki 1994).

Starkel (1983) tę południową część, będącą obszarem wododziałowym pomiędzy Wisłą, Odrą i Dunajem, wyłącza z Beskidu Śląskiego i ze wzglę­du na podgórski charakter rzeźby zalicza do Bramy Koniakowskiej, wcho­dzącej w skład Obniżenia Jabłonkowskiego.

Pod względem administracyjnym Beskid Śląski jest położony w południo­wej części województwa śląskiego, w gminach: powiatu bielskiego — Bielsko-Biała, Jaworze, Wilkowice, Szczyrk, Buczkowice, oraz powiatu cieszyńskiego — Ustroń, Wisła, Brenna, Istebna i powiatu żywieckiego — Lipowa, Radziechowy-Wieprz, Węgierska Górka, Milówka.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej, Beskid Śląski został zaklasyfikowany następująco:

prowincja 51/52: Karpaty i Podkarpacie
podprowincja 513: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
makroregion 513.4/5: Beskidy Zachodnie
mezoregion 513.45: Beskid Śląski

Pod względem geobotanicznego podziału Polski według Pawłowskiego (1977a) Beskid Śląski należy do:
prowincji: Górskiej, Środkowoeuropejskiej
podprowincji: Karpackiej
działu D: Karpaty Zachodnie
okręgu C: Beskidy
podokręgu C1: Śląsko-Babiogórskiego

Pod względem geobotanicznego podziału Polski według Matuszkiewicza J.M. (1993) klasyfikacja Beskidu Śląskiego przedstawia się następująco:
prowincja: Karpacka
H. Dział Zachodniokarpacki
H.1. Kraina Karpat Zachodnich
H.1.a.5. Okręg Beskidzki Żywiecki
Podokręg a: Beskidu Śląskiego

Jeśli się weźmie pod uwagę typ rzeźby, to Beskid Śląski należy do gór średnich. Odznacza się stromymi stokami (>20°) o wysokości wzniesień 800 — 1257 m n.p.m., pokrytych gruzowymi utworami. Rzeźbę Beskidu Śląskiego cechuje południowy, łagodny upad warstw skalnych oraz bardziej zróżnicowany petrograficznie wybieg tych warstw od północy, co ułatwia procesy erozji i wietrzenia. Doliny (Leśnej, Malinowskiego Potoku, Twardorzeczki, Przybędzy) rozcinające Beskid Śląski mają wyraźną asymetrię zboczy oraz bocznych rozcięć. Zbocza wystawio­ne na północ są strome i bardzo rzadko rozcięte, natomiast zbocza wysta­wione na południe są znacznie łagodniejsze, długie i gęsto rozcięte przez boczne doliny. Asymetria ta jest związana z nachyleniem, czyli upadem warstw, ponieważ zbocza, na których wychodzą czoła warstw, są strome i odwrotnie — zbocza zgodne z upadem warstw są łagodne. Obszar Beskidu Śląskiego charakteryzuje się rozległymi formami grzbieto­wymi o licznych spłaszczeniach, kontrastujących z dominującymi w rzeźbie stoków wielkimi osuwiskami i zerwami skalnymi, zwłaszcza w lejach źró­dłowych.

Beskid Śląski, który wypiętrzył się z morza na przełomie oligocenu i miocenu w trzeciorzędzie, od razu był niszczony przez procesy denudacyjne i erozję rzek. Ten długotrwały proces doprowadził do wytworzenia w dolnym miocenie najstarszej powierzchni zrównania — poziomu beskidzkiego. Poziom ten przebiega na wysokości 1000 — 1200 m n.p.m. pomiędzy Baranią Górą a Skrzycznem i widoczny jest jako rozległa, wyrównana powierzchnia wierzchowinowa. Z górnego miocenu pochodzi kolejna powierzchnia zrów­nania — poziom śródgórski wznoszący się 250 — 400 m ponad dna współcze­snych dolin. Występuje w postaci szerokich zrównań grzbietowych lub wzniesień na wysokościach 800 — 900 m n.p.m. w południowej części i 750 — 780 m n.p.m. w północnej części Beskidu Śląskiego. Wypiętrzenie Beskidu Śląskiego w dolnym pliocenie spowodowało wcięcie dolin rzecznych o 120 — 200 m głębiej i odmłodzenie rzeźby. Później nastąpił kolejny okres intensywnego niszczenia rzeźby, czego efektem było utworzenie kolejnej powierzchni zrównania — poziomu podgórskiego. Jest on zachowany na wysokości : 500 — 550 m n.p.m. u podnóży Beskidu, 560 — 650 m n.p.m. w dolinie Wisły oraz 620 — 680 m n.p.m. w głębi Beskidów. Ostatnie wypiętrzenie Beskidu Śląskiego dokonało się w górnym pliocenie w kilku etapach, zaznaczonych występowaniem teras erozyjnych na stokach i doprowadziło do uformowania dolin rzecznych w dzisiejszej niemal postaci.

Pewna ich modyfikacja do obecnego stanu miała miejsce w okresach zlodowaceń i interglacjałów.

TREŚĆ :

Wstęp

1. Charakterystyka terenu badań
1.1. Położenie i rzeźba   
1.2. Geologia
1.3. Gleby
1.4. Stosunki wodne
1.5. Klimat
1.6. Przemiany środowiska przyrodniczego

2. Zagadnienia historyczne i metodyczne
2.1. Historia ochrony przyrody Beskidu Śląskiego
2.2. Metody badań

3. Charakterystyka zbiorowisk roślinnych Beskidu Śląskiego
3.1. Naturalne i półnaturalne zbiorowiska nieleśne
3.1.1. Systematyka wyróżnionych zbiorowisk nieleśnych
3.1.2. Charakterystyka zbiorowisk nieleśnych
3.1.2.1. Zbiorowiska siedlisk naskalnych (klasa Asplenietea trichomanis)
3.1.2.2. Zbiorowiska porębowe, źródliskowe i szuwarowe (klasa: Epilobietea angustifolii, Montio-Cardaminetea, Phragmitetea)
3.1.2.3. Łąki i pastwiska (klasa Molinio-Arrhenatheretea)
3.1.2.4. Torfowiska (klasa: Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Oxycocco-Sphagnetea)
3.1.2.5. Murawy górskie (klasa Nardo-Callunetea)
3.1.2.6. Zbiorowiska ziołoroślowe i borówczyska czernicowe (klasa: Betulo-Adenostyletea, Vaccinio-Piceetea)
3.2. Naturalne zbiorowiska leśne
3.2.1. Systematyka wyróżnionych zbiorowisk leśnych
3.2.2. Charakterystyka zbiorowisk leśnych
3.2.2.1. Bory świerkowe i mieszane (klasa Vaccinio-Piceetea)
3.2.2.2. Lasy liściaste (klasa Querco-Fagetea)

4. Gatunki charyzmatyczne w zbiorowiskach roślinnych Beskidu Śląskiego
4.1. Gatunki chronione naturalnych i półnaturalnych zbiorowisk roślin­nych jako potencjalne gatunki charyzmatyczne Beskidu Śląskiego
4.2. Analiza występowania gatunków medialnych w zbiorowiskach roślinnych Beskidu Śląskiego pod kątem wyznaczenia gatunków charyzmatycznych

5. Fitosocjologiczna charakterystyka rezerwatów przyrody
5.1. Rezerwaty istniejące
5.2. Rezerwaty projektowane

6. Aktualny stan ochrony zbiorowisk roślinnych Beskidu Śląskiego w istniejących i projektowanych rezerwatach przyrody

7. Proponowane formy ochrony przyrody Beskidu Śląskiego
7.1. Użytki ekologiczne
7.2. Rezerwaty przyrody

8. Znaczenie przeprowadzonych badań dla ochrony roślinności polskich Karpat i Europy
8.1. Znaczenie istniejących, projektowanych i proponowanych form ochrony przyrody Beskidu Śląskiego w ochronie roślinności polskich Karpat
8.2. Siedliska przyrodnicze o znaczeniu europejskim wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszaru „Natura 2000"

9. Podsumowanie wyników badań i wnioski

Literatura   

Summary   
Zusammenfassung

Wszystkie 74 barwne fotografie na wklejkach oraz mapy
posiadają podpisy zarówno w języku polskim jak i w jęz. angielskim

Uwaga: ostatnie egzemplarze magazynowe z wyczerpanego w wydawnictwie nakładu z małymi śladami magazynowymi na okładkach - jak na fot. szczegółowych (ostatnie dwie fotografie) !