Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944-1965

Z notatki wydawniczej :

Autor omawia faktyczne i prawne możliwości funkcjonowania kościelnej działalności charytatywnej w sferze publiczno-prawnej w Polsce Ludowej. W pracy przedstawiony został stosunek władz partyjno-państwowych do tego typu działalności oraz wynikające zeń realne działania likwidatorskie, przejawiające się w likwidowaniu i przejmowaniu wyznaniowych placówek opiekuńczych.
Ocenie prawnej zostały poddane deklarowane podstawy prawne tej działalności władz Polski Ludowej, przy czym w wielu przypadkach wykazano działania zupełnie bezprawne.
W konkluzji stwierdzona, że ograniczanie przez władze Polski Ludowej wyznaniowej działalności charytatywnej w sferze publicznoprawnej było jednym z najważniejszych frontów walki z Kościołem katolickim.

Praca adresowana jest do szerokiego spektrum osób zainteresowanych historią najnowszą, studentów prawa i historii, dziennikarzy oraz osób zajmujących się prawem wyznaniowym.


Ze Wstępu [fragmenty] :

Działalność charytatywna Kościoła katolickiego jawi się jako zjawisko wyjątkowe w historii. Świat starożytny był niejednokrotnie bardzo szczodry wobec ubogich, jednak była to najczęściej postawa szukająca poklasku i uznania dla darczyńców. Pomocy nie kierowano w sposób przemyślany do najbardziej potrzebujących, a ubodzy spotykali się z pogardą. Idea nie­sienia im bezinteresownej, nieodwzajemnionej pomocy była ludziom tych czasów raczej obca. Zaangażowanie Kościoła w sprawy ubogich - zarówno pod względem zapału, ducha, jak i zakresu działania
- stanowiło w dzie­łach zachodniej cywilizacji pewnego rodzaju novum, którego nie sposób po­równać z antykiem grecko-rzymskim.

Termin „działalność charytatywna" („działalność dobroczynna", „dobroczynność", „akcja charytatywna") w etyce rozumiany jest
dość niejednoznacznie. Wydaje się, iż na gruncie społecznej aktywności Kościoła katolickie­go rozumiany być powinien (w odniesieniu do okresu ujętego w ramach historycznych niniejszej pracy) zgodnie z dyspozycją papieża Piusa XI, za­wartą w encyklice Quadragesimo anno z 15 maja 1931 r. Encyklika ta przed­stawia dobroczynność jako akcję zorganizowaną, będącą jedną z trzech form wypełniania obowiązków ciążących na własności. Dobroczynność za­tem określić można jako
„bezinteresowne komunikowanie innym wartości gospodarczych (dóbr względnie usług) w sposób zorganizowany"...

Działalność dobroczynna (charytatywna), będąc komunikowaniem pewnych dóbr bliżej nieokreślonemu gronu osób potrzebujących,
bez wątpienia jest czynnością społeczną i z tej przyczyny różni się od jałmużny, w przypad­ku której występuje zasadniczo jedynie dwustronna relacja „darczyńca-obdarowany". Ponadto o ile działalność dobroczynna, będąc akcją zorganizo­waną, przyczynia się zawsze do budowania bliskich, pozytywnych relacji międzyludzkich, o tyle w przypadku jałmużny dokonany czyn miłosierdzia może zbliżać osoby w tym akcie uczestniczące, jednak w licznych przypad­kach faktycznie oddala jałmużnika i osobę korzystającą ze wsparcia.
Zależy to min. od „stylu" wykonanej czynności, a także od stopnia wewnętrznego przekonania ofiarodawcy, że nie pada on ofiarą podstępu
ze strony proszącego o wsparcie...


Pomoc społeczna i działalność charytatywna to dziedziny, w których Kościół katolicki jest aktywny od początków swego istnienia.
Jest ona reali­zacją nakazu miłości bliźniego, obowiązującego wszystkich chrześcijan, realizujących ewangeliczny nakaz:
„wszystko, coście uczynili jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili" (Mt 25, 40). To przyka­zanie miłości wyzwoliło wśród wyznawców Chrystusa wiele inicjatyw sa­modzielnej i zorganizowanej pomocy najbardziej potrzebującym.
W trosce Kościoła o ubogich czynną rolę odgrywały parafie i zakony, organizując przytułki dla bezdomnych, ochronki dla sierot, kuchnie dla ubogich oraz szereg instytucji opiekuńczo-wychowawczych, takich jak przedszkola, do­my dziecka, ochronki, zakłady wychowawcze dla młodzieży, internaty i bur­sy. Kościelna działalność pomocowa obejmowała także od czasów najdaw­niejszych aktywność w dziedzinie ochrony zdrowia poprzez prowadzenie szpitali oraz innych placówek medycznych. Zarówno zakłady opiekuńczo-wychowawcze, jak i szpitale czy inne kościelne jednostki organizacyjne świadczące pomoc najuboższym miały charakter publiczny. W ten sposób, spełniając funkcje publiczne, Kościół katolicki włączał się w działania służące zaspokajaniu potrzeb indywidualnych i zbiorowych, różnych od działań związanych bezpośrednio ze sprawowaniem i szerzeniem kultu re­ligijnego.
Wypada zauważyć, że rozwiązywanie problemów społecznych w Polsce Ludowej (a także w okresie II Rzeczypospolitej i po 1989 r.) nie leżało w kompetencji Kościoła katolickiego jako wspólnoty osób wierzących czy też poszczególnych jego jednostek organizacyjnych...

Przedmiotem zainteresowania autora niniejszego studium historyczno-prawnego pt. Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944-1965 będą likwidacyjne działania władz partyjno-państwowych Polski Ludowej,
dotyczące działalności cha­rytatywnej realizowanej przez jednostki organizacyjne Kościoła katolickie­go oraz niektóre organizacje katolickie
w sferze publicznoprawnej. Waż­nym aspektem prawnym tych działań była pogarszająca się sytuacja personelu (głównie zakonnego) zaangażowanego w kościelną akcję charyta­tywną. W pracy nie zostanie omówiona zatem kościelna działalność dobro­czynna odbywająca się w ramach struktur diecezjalnych po rozwiązaniu or­ganizacji charytatywnej „Caritas" oraz ofiarność indywidualna, świadczona przez osoby fizyczne, mniej lub bardziej ściśle związane z Kościołem katoli­ckim. Podstawy prawne funkcjonowania kościelnej organizacji dobroczyn­nej „Caritas"
oraz kwestie związane z zakończeniem przez nią działalności dobroczynnej w sferze publicznoprawnej 23 stycznia 1950 r. są przedmio­tem źródłowego opracowania D. Zamiatały pt. Caritas. Działalność i likwida­cja organizacji 1945-1950 (Lublin 2000), co zwalnia autora od szczegółowego podejmowania tej problematyki. Jednakże sposób funkcjonowania poszcze­gólnych placówek należących do „kościelnej Caritas", ich likwidowanie bądź zmuszanie do włączenia się w strukturę prorządową o tej samej na­zwie znalazły swe odbicie w poszczególnych rozdziałach.

Zakres pracy wyznaczają lata 1944-1965. Cezura ta jest uzasadniona zarówno zmianami zachodzącymi w ustawodawstwie krajowym określającym możliwość funkcjonowania kościelnych instytucji charytatywnych na forum publicznoprawnym, jak i zmianami potencjału kościelnej akcji do­broczynnej, związanymi z szybkimi postępami procesu likwidacyjnego. W roku 1944 - jak pisze A. Mezglewski - „sprawowanie władzy państwowej opierało się na przedwojennych przepisach [...]. Władze polityczne za­częły jednak realizować nową politykę wyznaniową, wynikającą z tworze­nia się systemu totalitarnego".
W tym czasie działalność charytatywna Kościoła w sferze publicznej była pożądana i akceptowana przez władze państwowe jako konieczne uzupełnienie niewydolnego systemu państwowej pomocy społecznej. Rok 1965 przynosi m.in. wejście w życie zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 26 lutego tego roku w sprawie zasad i warunków prowadzenia niepaństwowych szkół i innych placówek oświatowo-wychowawczych, które to zarządzenie - będąc ukonkretnieniem art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu szkolnictwa i wychowa­nia - faktycznie uzależniło prowadzenie kościelnej działalności charytaty­wnej w dziedzinie opiekuńczo-wychowawczej od zezwolenia Ministra Oświaty. W 1965 r. cel swój osiąga większość działań skierowanych prze­ciwko kościelnej akcji charytatywnej. Po zorganizowanych działaniach wy­mierzonych w wyznaniowe placówki służby zdrowia, przedszkola, bursy, internaty, domy opieki dla młodzieży i dorosłych pozostaje jedynie kilka „reprezentacyjnych" placówek, mających świadczyć przed światem o rzekomej tolerancji władz komunistycznych i ich wielkodusznym zezwoleniu na funkcjonowanie obcych ideologicznie podmiotów kościelnych....

Strukturę pracy stanowią cztery rozdziały, z których dwa pierwsze potraktować należy jako wprowadzenie do rozważań podjętych w rozdziałach III i IV. Konsekwencją takiej konwencji jest różnica w objętości poszczególnych części książki.
W rozdziale I jest przedstawiony kontekst historyczno-prawny kościelnej działalności charytatywnej w Polsce.
Pierwszy paragraf tego rozdziału ukazuje sytuację prawną Kościoła katolickiego w państwie polskim w okresie od zakończenia I wojny światowej do roku 1965, stano­wiącego cezurę czasową niniejszej pracy. Paragraf drugi rozdziału I przed­stawia posługę charytatywną jako działalność własną Kościoła, stanowiącą nieodłączną część jego misji ewangelizacyjnej. W paragrafie trzecim wska­zane są podmioty odpowiedzialne za realizację kościelnej akcji charytatyw­nej, a w paragrafie czwartym - jej formy.

Rozdział II poświęcony jest omówieniu regulacji prawnych, normujących funkcjonowanie kościelnej dobroczynności w sferze publicznoprawnej.
W pierwszych dwóch paragrafach przedstawiono zespoły przepisów do­tyczących charytatywnej działalności zdrowotno-leczniczej i opiekuńczo-wychowawczej, a w paragrafie trzecim zaprezentowano akty prawne określające sytuację osób zawodowo zaangażowanych w kościelną akcję charytatywną w dziedzinie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W sposób szczególny uwzględniono tu osoby konsekrowane, stanowiące ogromną większość wśród personelu realizującego kościelną misję miłosierdzia.

Rozdział III - najobszerniejszy - traktuje o formach ograniczania przez władze partyjno-państwowe działalności kościelnych instytucji charytatyw­nych. Omówione tu są działania wymierzone w poszczególne działy koś­cielnej akcji charytatywnej. Jako pierwsze przedstawione zostały likwidacje dzieł prowadzonych przez katolickie stowarzyszenia charytatywne, w ra­mach których działalność dobroczynną w wielu przypadkach prowadziły bezhabitowe zgromadzenia żeńskie i męskie. Podstawą prawną zastosowa­nych represji i przejęć majątku służącego niesieniu pomocy bliźnim były prawo o stowarzyszeniach oraz przepisy podatkowe. W paragrafie drugim przeanalizowano przypadki upaństwawiania instytucji pomocowych pro­wadzonych przez kościelne fundacje dobroczynne. Fundacje były znoszone, a ich mienie było przejmowane na podstawie przepisów dekretu z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji oraz - w niektórych przypadkach ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworze­niu Funduszu Kościelnego, która przewidywała upaństwowienie majątku ziemskiego Kościoła. Stosując w sposób niewłaściwy przepisy prawne do­tyczące fundacji, przejmowano nawet te placówki dobroczynne, które nigdy nie były fundacjami. W paragrafie trzecim rozdziału III ukazane zostały podstawy prawne, przebieg i skutki jednej z pierwszych akcji likwidacyjnych wymierzonych w kościelną działalność charytatywną, czyli przejmo­wanie placówek służby zdrowia i domów pomocy społecznej. Dokonano tego w większości podczas skoordynowanej, quasi-policyjnej akcji przepro­wadzonej 3 października 1949 r. na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 października 1948 r. o zakładach społecznej służby zdrowia i planowej go­spodarce w służbie zdrowia oraz dwóch uchwał Rady Ministrów z dnia 21 września 1949 r.: w sprawie przejęcia na własność Państwa niektórych szpi­tali oraz w sprawie przejęcia na własność przez związki samorządu teryto­rialnego niektórych szpitali utrzymywanych przez stowarzyszenia „Polski Czerwony Krzyż" i „Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydo­wskiej" oraz przez kongregacje, związki, stowarzyszenia religijne i funda­cje, uzupełnionych przez obwieszczenie prezesa Rady Ministrów z dnia 1 października 1949 r. o sprostowaniu błędów w uchwale RM w sprawie przejęcia na własność przez związki samorządu terytorialnego niektórych szpitali. Tryb ten był wykorzystywany na mniejszą skalę także w latach późniejszych, jednak „indywidualnych" przejęć szpitali na podstawie prze­pisów ustawy z dnia 28 października 1948 r. dokonywano także przed 3 października 1949 r. Oprócz wymienionych powyżej do walki ze szpital­nictwem kościelnym i należącymi do niego domami pomocy społecznej wy­korzystano także wiele innych aktów prawnych. Ostatni, czwarty paragraf rozdziału III zawiera omówienie sposobów ograniczania przez władze działalności kościelnych placówek opiekuńczo-wychowawczych. Przedsta­wione tu zostały: przejmowanie placówek wchodzących do 23 stycznia 1950 r. w skład kościelnej organizacji dobroczynnej „Caritas", a odma­wiających włączenia się w działalność prorządowego Zrzeszenia Katolików „Caritas", akcja zamykania burs i internatów zakonnych, przeprowadzona 27 sierpnia 1954 r. na podstawie przepisów min. ustawy z dnia 11 marca 1932 r. o prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowaw­czych oraz przepisów rozporządzenia wykonawczego do tej ustawy z dnia 7 czerwca 1932 r., a także przejmowania ich majątku z powołaniem się na art. 22 dekretu z dnia 21 grudnia 1945 r. o publicznej gospodarce lo­kalami.

Tematem ostatniego, IV rozdziału pracy jest stosunek władz państwo­wych do osób zaangażowanych w kościelną akcję charytatywną.
Dotyczy on przede wszystkim członków i członkiń męskich i żeńskich zgromadzeń zakonnych, ta bowiem kategoria osób stanowiła ogromną większość perso­nelu wszelkich placówek kościelnej dobroczynności. W paragrafie pier­wszym omówione zostaną sposoby zwalniania z pracy osób pracujących w instytucjach dobroczynnych, w paragrafie następnym - mające wszelkie cechy dyskryminacji ograniczanie możliwości doskonalenia zawodowego i podnoszenia kwalifikacji. Paragrafy trzeci i czwarty poświęcone są wy­łączeniom personelu zakonnego z ubezpieczenia społecznego oraz eksmi­sjom z mieszkań zakładowych i przymusowemu przenoszeniu zakonnic na gorsze stanowiska pracy...


SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów
Wstęp

Rozdział I
Kontekst historyczno-prawny

1.1. Sytuacja prawna Kościoła katolickiego w latach 1918—1965
1.2. Posługa charytatywna jako działalność własna Kościoła katolickiego
1.3. Podmioty odpowiedzialne za kościelną działalność charytatywną
1.4. Formy działalności charytatywnej
1.5. Podsumowanie

Rozdział II
Regulacje prawne normujące działalność charytatywną Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej

2.1. Prawodawstwo dotyczące działalności zdrowotno-leczniczej
2.2. Unormowania dotyczące działalności opiekuńczo-wychowawczej
2.3. Przepisy odnoszące się do osób zaangażowanych w kościelną działalność charytatywną
2.4. Podsumowanie

Rozdział III
Formy ograniczania działalności instytucji charytatywnych Kościoła katolickiego

3.1. Likwidowanie dzieł prowadzonych przez katolickie stowarzyszenia charytatywne
3.2. Nacjonalizowanie instytucji pomocowych prowadzonych przez kościelne fundacje dobroczynne
3.3. Przejmowanie kościelnych placówek służby zdrowia i domów pomocy społecznej
3.4. Ograniczanie działalności kościelnych placówek opiekuńczo-wychowawczych
3.5. Podsumowanie

Rozdział IV
Stosunek władz państwowych do osób zaangażowanych w kościelną działalność charytatywną

4.1. Zwalnianie z pracy
4.2. Ograniczenie możliwości podnoszenia kwalifikacji i dokształcania się
4.3. Wyłączanie z ubezpieczenia społecznego
4.4. Eksmisje oraz przymusowe przenoszenie na inne miejsca pracy
4.5. Podsumowanie

Zakończenie
Wykaz źródeł i literatury