Nazwy osobowe dziewiętnastowiecznych mieszkańców Opola (ze słownikiem etymologicznym nazwisk) - DANUTA LECH

UNIKATOWA MONOGRAFIA

WRAZ ZE SŁOWNIKIEM ETYMOLOGICZNYM NAZWISK


Z DZIEDZINY JĘZYKOZNAWSTWA HISTORYCZNEGO

POWINNA ZAINTERESOWAĆ HISTORYKÓW I GENEALOGÓW

ORAZ OSOBY POSZUKUJĄCE WIADOMOŚCI NA TEMAT

POCHODZENIA SWOJEGO NAZWISKA NIE TYLKO Z OPOLA I ŚLĄSKA !!!


Z recenzji wydawniczej prof. Kazimierza Rymuta :

„Pracę Danuty Lech [...] przeczytałem z praw­dziwą przyjemnością.
[...] inteligentnie napisana, z dobrą znajomością śląskich realiów kulturowych i narodowościowych [...], z patriotyzmem śląskim".


Ze wstępu :

Opole — prastary gród piastowski, stolica Śląska Opolskiego — zasługuje na monogra­ficzny opis antroponimiczny, gdyż zachodziły tu zjawiska nie występujące w innych częściach Polski.
Długotrwałe procesy substytucyjne (czeskie i niemieckie) - z jednej strony - oraz silne przywiązanie do gwary - z drugiej strony -
znalazły odbicie m.in. w nazwach osobowych i spowodowały, że nazwiska śląskie są tworami ciekawymi i ory­ginalnymi.

Ramy czasowe pracy podyktowane zostały procesami nazwiskotwórczymi charak­terystycznymi dla antroponimii śląskiej.
W XIX wieku, jak się powszechnie przyjmuje, został zakończony proces kształtowania się nazw osobowych, jest to już więc okres ustabilizowanych i dziedzicznych nazwisk.

Zadaniem moim jest opisanie systemu ukształtowanego i stabilnego. Poza tym interesuje mnie stan nazwisk przed tzw. okre­sem hitlerowskim,
czyli przed wtórną germanizacją, która zniekształciła i zaciemniła właściwy obraz antroponimów śląskich.

Użyty w tytule termin „nazwy osobowe mieszkańców Opola" jest pewnym uogólnie­niem, w zebranym materiale występują bowiem liczne nazwiska stałych obywateli mia­sta, ale także przedmieszczków, arendarzy, właścicieli okolicznych folwarków, miesz­kańców przejściowych, nowo przybyłych, kupców, rzemieślników z innych miast (np. z Warszawy czy Lwowa) oraz przybyszy z innych krajów (Niemców, Czechów, Włochów, Żydów itd.). Poza tym wiele okolicznych wsi stało się później częściami Opola (np. Pasieka, niem. Wilhelmstahl i in.).

Głównym zadaniem pracy jest dokonanie klasyfikacji strukturalno-znaczeniowej na­zwisk mieszkańców Opola oraz opracowanie słownika etymologicznego tych nazwisk. Zgromadzony materiał został opracowany metodą historyczno-językową. Metoda ta po­lega na ukazaniu procesów nazewniczych i mechanizmów formowania się nazwisk, zwracając uwagę na strukturalne sposoby kreacji nazewniczej. Nie ulega wątpliwości, że przy tworzeniu się nazwisk właśnie te zjawiska formotwórcze wysuwają się na czoło. Dzięki nim kształtują się określone modele nazwiskotwórcze (wzorce). Klasyfikacja se­mantyczna w tym przypadku schodzi na plan dalszy. Metoda historyczno-językowa anali­zy nazw własnych prowadzi jednak również do objaśnienia ich genezy i etymologii.

Praca niniejsza zawiera dane o językowej stronie materiału, o sposobach substytucji i wpływach dialektalnych. Bardzo ważny w badaniach nad nazewnictwem okazał się też aspekt historyczny i kulturowy.
W imionach i nazwiskach znalazły odbicie różne zjawiska i fakty z historii regionu, jego kultury materialnej i duchowej, życia religijnego, a tak­że system wartości, uznawany przez tutejszą ludność.

Materiał historyczny, który poddałam analizie, pochodzi z rękopiśmiennych ksiąg ce­chowych miasta Opola oraz z dokumentów Urzędu Stanu Cywilnego znajdujących się w Wojewódzkim Archiwum w Opolu, a także z niemieckich źródeł drukowanych.

Są to następujące źródła:

Cechy miasta Opola:
1. Cech bednarzy i stolarzy (1665-1899): Cl/15, Cl/14;
2. Cech garncarzy: C2/14 Die Namen der Töpfergesellen (1832); C2/13 Nadawanie imion towarzyskich członkom cechu (1727-1800);
3. Cech krawców: C6/4 Księga przyjęć uczni (1730-1810); C6/17 Świadectwa szkolne; C6/18 Taufschein; C6/19 Geburstbriefe; C6/20 Dyplomy;
4. Cech kapeluszników: C4/4 Księga przyjęć i zwolnień uczni;
5. Cech murarzy: C1O/1 Dokumenty ślubnego pochodzenia; C10/3; C1O/29; C1O/30;
6. Cech szewców: C14/13; C14/15; C14/28 Meisterlisten (1887-1913); C14/10-12 Contract, Aufnachme;
7. Cech kuśnierzy: C7/6; C7/7 Księga mistrzów cechu kuśnierzy w Opolu; C7/8 (1790-1801);
8. Cech tkaczy: C16/3 Księga przyjmowania uczniów cechu tkaczy w Opolu rozpoczęta w 1792 r.; C16/7;
9. Cech kowali i kołodziei (1772-1777): C5/16;
10. Cech towarzystwa pogrzebowego: 19/1-2;
11. Oppelner Bürgerbuch (1904, 1912);
12. USC w Opolu (1874-1897) - Księgi urodzeń, ślubów, zgonów (74 księgi);
13. Adreßbuch (1902, 1909, 1924);
14. Idzikowski F., Geschichte der Stadt Oppeln, Oppeln 1863;
15. Tomczyk D., Studia z dziejów rzemiosła Śląska Opolskiego przed epoką kapitalizmu, Opole 1976.

Księgi cechowe miasta Opola obejmują lata 1665-1913. Z wybranych 27 ksiąg 18 jest prowadzonych w języku niemieckim, a 9 w polskim.
Są to źródła mniej oficjalne (księgi przyjęć i zwolnień uczniów, dyplomy, listy mistrzów, świadectwa szkolne), stąd obecność w nich języka polskiego.
Wybrany materiał dotyczy cechów bednarzy i stolarzy, garncarzy, krawców, kapeluszników, murarzy, szewców, kuśnierzy i tkaczy.
Dominują tu nazwy o polskim pochodzeniu, nierzadko też występują imiona i nazwiska w polskim brzmieniu.
Nazwiska niemieckie często są polonizowane. Poza tym w księgach tych znajdują się imiona w polskiej wersji językowej i potoczne
imiona hipokorystyczne. Księgi te są dowodem, że w sytuacjach nieoficjalnych w Opolu używano języka polskiego, także w jego wersji pisanej.
Księgi cechowe są nieraz nieczytelne. Jest to spowodowane różnorodnością językową, częstą zmianą pisarzy, jak również nieoficjalnością tych ksiąg.

Odmiennymi dokumentami są księgi Urzędu Stanu Cywilnego w Opolu z lat 1874-1897. Są to księgi urodzeń, ślubów i zgonów, razem 74 tomy.
Prowadzone są w całości przez kancelarię niemiecką i pisane niemieckim gotykiem, stąd większość nazw osobowych jest zniekształcona przez germanizację.
Analiza zebranego materiału wykazuje, że identyfikowanie ludzi uzależnione było od pisarza prowadzącego dany do­kument, od stopnia znajomości języka polskiego (a raczej braku jego znajomości). Spi­sy USC, oprócz nazwisk i imion mieszkańców Opola, zawierają informacje na temat ich wyznania religijnego i miejsca zamieszkania (jeśli osoba pochodzi spoza Opola). Imio­na w tych księgach zapisywane są zawsze w wersji niemieckiej.

Podobny charakter mają niemieckie źródła drukowane - praca Idzikowskiego, księgi adresowe (Adreßbuch), księgi obywateli mieszczańskich (Oppelner Bürgerbuch) itd. Pi­sane są one niemieckim gotykiem i większość nazw osobowych jest zgermanizowana.

Różnorodność ksiąg i ich ciągłość pozwala zaobserwować nie tylko proces stabilizacji nazwisk, ale stanowi przebogate źródło wiedzy o regionie i stosunkach ludnościowych. Niemal żaden z tych materiałów nie był dotąd wykorzystywany do badań językowych.

Z omówionych źródeł wyekscerpowałam ponad 6 tys. fiszek z poszczególnymi za­świadczeniami. Aby tak pozyskany materiał można było poddać analizie, najpierw zre­dagowałam słownik antroponimów. Zniekształcone przez germanizację i nasiąknięte gwarą nazwiska należało najpierw zrekonstruować.
Zadanie to było trudne, gdyż nawar­stwiające się procesy językowe nieraz całkowicie uniemożliwiały rekonstrukcję. Zebra­ny materiał historyczny, ułożony w hasła, tworzy słownik etymologiczny nazwisk.


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Analiza językowa materiału nazewniczego

Rozdział I. Procesy historyczno-językowe kształtujące opolski system antroponimiczny

1. Podłoże dialektalne nazwisk
2. Germanizacja śląskich nazw osobowych

Rozdział II. Analiza strukturalno-semantyczna nazwisk

1. Klasyfikacja nazwisk
2. Nazwiska niederywowane
2.1. Nazwiska odapelatywne
2.2. Nazwiska odimienne
2.3. Nazwiska od nazw miejscowych
3. Nazwiska derywowane
3.1. Nazwiska z wykładnikami słowotwórczymi
3.1.1. Nazwiska z komponentem -k-
3.1.2. Nazwiska z formantem -ski
3.1.3. Nazwiska z komponentem -s-, -sz-, -ś-
3.1.4. Nazwiska z komponentem -ch-
3.1.5. Nazwiska z komponentem -c, -cz-
3.1.6. Nazwiska z komponentem -l-, -ł-
3.1.7. Nazwiska z komponentem -n-, -ń-
3.1.8. Nazwiska z komponentem -t-
3.1.9. Nazwiska z komponentem -r-, -rz-
3.1.10. Nazwiska z komponentem -w-
3.1.11. Nazwiska z komponentem -j-
3.1.12. Nazwiska z komponentem -g-
3.1.13. Nazwiska z komponentem -b-
3.1.14. Nazwiska z komponentem -d-
3.2. Nazwiska derywowane paradygmatycznie
3.3. Nazwiska żeńskie
3.3.1. Derywowane słowotwórczo
3.3.2. Derywowane paradygmatycznie
4. Nazwiska obcego pochodzenia
4.1. Nazwiska niemieckie
4.2. Nazwiska czeskie
4.3. Nazwiska łacińskie
4.4. Inne nazwiska obce
5. Nazwiska niejasne

Rozdział III. System imienniczy mieszkańców Opola

1. Uwarunkowania kulturowo-religijne nadawania imion w Opolu
2. Genetyczna charakterystyka imion opolskich
3. Słowotwórstwo imion
4. Warianty językowe imion i ich adaptacja
5. Frekwencja i popularność imion

Podsumowanie i wnioski

Słownik etymologiczny nazwisk

Zasady opracowania hasła
Tekst słownika A — Ż

Bibliografia
Wykaz skrótów