Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI-XIX wieku - ALEKSANDRA NIEWIARA

W książce zaprezentowano opisy ponad sześćdziesięciu narodów, grup etnicznych, z którymi Polacy mieli kontakty w okresie 400 lat. Zawiera bogaty materiał wyekscerpowany z ponad pięćdziesięciu pisanych po polsku pamiętników szlacheckich.
Jest to pozycja interesująca zarówno dla badaczy polskiej kultury - historyków, kulturoznawców, językoznawców, jak i dla nienaukowego odbiorcy zaciekawionego sposobem postrzegania obcych przez dawnych Polaków.

Książka pomyślana jest jako leksykon. Każdej narodowości poświęcone jest jedno hasło.
Przedstawia się w nim opisy narodów w kilku aspektach: fizycznym, psychicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym, religijnym, kulturowym.

Każde hasło zawiera też informacje na temat historii samej nazwy narodowości i jej wariantów, a także kulturowy komentarz autorki dotyczący zmian w postrzeganiu danej narodowości.
Leksykon poprzedzony jest wstępem, w którym autorka przedstawia ogólne mechanizmy towarzyszące tworzeniu się stereotypów. Wskazuje na zależności między wytworzonym obrazem "innego" a tzw. punktami widzenia, charakterystycznymi dla odpowiedniej epoki czy też kliszami
(wroga, brata) nakładanymi na poszczególne wizerunki.



Zaprezentowano wizerunki ponad sześćdziesięciu narodów i grup etnicznych, z którymi Polacy stykali się w przeszłości. Na temat jednych autorzy pamiętników mówią dużo i często, o innych wspominają sporadycznie. W związku z tym prezentacja materiału bywa czasami nierównomierna.
W wypadku narodowości, o których mówi się często, przytoczono takie opisy które charakteryzują się najwyższą frekwencją, ale cytaty zamieszczone przy niektórych wizerunkach to po prostu jedyne, co udało się znaleźć w pamiętnikach. Umieszczenie w książce uwag o wszystkich pozwoli czytelnikowi porównać stopień udziału wy­rażeń o różnych narodach w świadomości Polaka.
Klarowne przedstawienie obrazu narodowości, o których wspominają autorzy analizowanych tekstów, nie jest łatwe ze względu na różnorodność typów percepcji zależną od epoki, wielość
narodów, o których się mówi, dużą liczbę opisów, a wreszcie długi przecież okres - 400 lat.

Przyjęto zasadę, że każdemu narodowi odpowiada hasło quasi-leksykonu, mające następującą
trójdzielną budowę:

A. Nazwa. Przedstawione są tu nazwy narodowości, które wystąpiły w analizowanym materiale.
Tutaj podaje się informacje dotyczące wariantów nazwy, synonimów, derywatów, form apelatywnych przymiotników, zakresu i uzusu nazwy, określeń metaforycznych.

B. Cechy. Prezentuje się cechy przypisywane danej grupie etnicznej w różnych okresach (umownie podzielonych na wieki) w obrębie wyszczególnionych aspektów oraz poświadczające je cytaty.
Przytaczane są takie fragmenty, w których wyraźnie charakteryzuje się dany naród, czasem nawet
bez wartościowania, wskazujące na typowe dla epoki konteksty użycia danej nazwy, co pozwala
na ustalenie związków asocjacyjnych wywoływanych nazwą. Wspomagające komentarze pozwalają
czytel­nikowi śledzić rozwój charakterystyk w obrębie poszczególnych aspektów.

C. Komentarze. Mieszczą się tu dodatkowe uwagi objaśniające interpretację cy­tatów, zawartych
w punkcie B, przez osadzenie niektórych faktów w rzeczywistości społeczno-politycznej i kulturowej
podanie informacji tłumaczących np. ekspono­wanie jednego z aspektów, ograniczenie liczby
komentarzy w danej epoce itp.

Zaprezentowane w książce przeszłe wyobrażenia o narodach są często zaskakująco bogate
i dobrze udokumentowane. Nie należy jednak sądzić, że wyczerpują one repertuar opinii na temat
innych narodów obecny w świadomości dawnych Polaków, a nawet wyróżnionej grupy polskiej
szlachty. Polski szlachcic czerpał przecież swoje wiadomości o cechach innych narodów nie tylko
z dzienników i pamiętników. One są jedynie świadectwem jego potocznej świadomości,
odzwierciedlającej zaakceptowanie lub zmodyfikowanie sądów zastanych. Pisząc zatem swoje
teksty, nie tworzył świadomie od początku stereotypów narodowych. On się do nich ustosunkowywał.

Poddając się lekturze książki Wyobrażenia o narodach..., należy zatem pamiętać, że materiał
w niej prezentowany odzwierciedla jedynie pewną część sądów składających się na kulturę polską,
bo typowych dla szlachty, dla pewnego typu tekstów, a także dla ograniczonego - choć długiego
- czasu.

Autorka uznała za najważniejszy walor swojej pracy zgromadzenie w całość wielorakich opisów
narodów ; wszystkich, o których pamiętnikarze pisali. Cytowany w dużym wyborze materiał
z pamiętników, zachowuje oryginalną fleksję i otrografię starszych druków. W książce tej autorzy
dawnych tekstów mówią własnym głosem, językiem swoim i swojej epoki. Autorka stara się
prowadzić swój wywód w taki sposób, by nie zagłuszyć brzmienia ich słów.


Z treści książki [fragmenty] :

„ KOZAK

A. XVI-XIX w.: Kozak. Nazwa nie jest jednoznacznie nazwą narodowości. Faktycz­nie odnosi się
do grupy społecznej - żołnierzy, przedstawicieli wolnego stanu. W powszechnej świadomości Kozacy
jako lud - choć przecież początkowo niejed­nolity etnicznie - odbierani są jednak zawsze jako
mieszkańcy Ukrainy i wydają się (również w tradycji ukraińskiej) elitą ludu ukraińskiego, grupą,
która miała znaczny udział w tworzeniu historii narodu ukraińskiego.
W polskich tekstach pamiętnikar­skich widzimy w XVII w. pewne sygnały, które wskazywałyby
na początek postrze­gania odrębności ludu ukraińskiego, np. przez użycie nazwy Ukrainiec, choć
wyda­je się, że ma ona dla polskiego szlachcica charakter nazwy regionalnej;
Pisałem do jm. pana podkanclerzego W. Ks. Litewskiego przez kozaka jm. Ukraińca. Chrap.1319;
Chmielnicki hetman kozaków zapomjskich, rebelizował (...). przybierając coraz ludzi, swobodnych
Ukraińców, banitów, zbiegów. Vorb. 153;
(...) wiadomość, że ukraińcy trzodę pod Oczakowem wziąć mieli. Trzy Pias. 56;
Kozacy ukrainni deklarowali się cale przy Królu JM zostawać. Chrap. II 119.

Od XVI do XVIII w. obserwujemy określenia nasi Kozacy, moskiewscy Kozacy, to jest służący bądź
w polskim, bądź w moskiewskim wojsku. Wiek XVII przynosi wyraźniejsze rozróżnienia. Mówi się o:
Kozakach zaporoskich, Kozakach zaporo­skich naszych, kozakach dońskich (duńskich), zwanych
Dońcy, Duńcy, kozakach wolnych (Kozaków wolnych dwa pułki. Żółk. Pocz. 127).
W XVIII w. jedna trzecia opisów przypada na kozaków w służbie polskiej
(por. Radziwiłł ofiaruje [w 1792] dwieście głów milicji, sześćdziesiąt dział, strzelców pieszych trzysta
i kozaków pię­ciuset. JUN II 29).
Pozostała część to opisy kozaków moskiewskich, w których wi­dać, że pomału ustala się obraz
kozaka jako żołnierza carskiego
(por. Kozaków całej Rossyi, to jest: uralskich, dońskich, czukajowskich, zabohskich,
czarnomorskich AM 171).
W XIX w. mamy już do czynienia z jednoznacznie określonym zakres nazwy - kozak to 'żołnierz
w wojsku moskiewskim'. Jego dalsza specyfikacja odnosi się do nazwy pułku, w którym służy,
ta z kolei wynika z miejsca założenia pułku, stąd mamy: Zaporożców, Dońców, kozaków
małorosyjskich.

Przymiotniki: kozacki, hajdamacki.

Derywaty: XVII - kozactwo (potężne kozactwo broniło się. Dwa Tusz. 51);
Kozaczyzna (szlachtę, tę, co z Ukrainy była uszła przed Kozaczyzną. Dwa Tusz. 26)
W XVII w. stosuje sią dla nazwania wojsk kozackich określenia, które choć nie są synonimami,
mają jednak zakres jednoznacznie rozpoznawany przez odbiorcę. Naj­częstsze to: hultajstwo,
hultaje; (swowolne) łotrostwo (kozackie), czerń, (niecnotliwa hałastra), swawolnicy, swowoleństwo
ukrainne, hołota kozacka. Z kolei w XVIII i XIX w. spotykamy częściej wyrażenia: hajdamacy [zbóje],
rozboje hajdamackie.

Metaforyka: (...) jeśli kiedy kilka czołnów wpadli, trudno było ustrzec dzikich kaczek, aby na brzeg
zleciawszy, tajemnie się na wodę nie spuścieły. Wiel. Leg. 171;
Kozacy w trzcinach swoich zaporoskich jako liszki w jamach ucichną, jeśli ogarowie krymscy
nie ruszą ich. Wiel. Leg. 93.

B. Aspekt psychiczny: Głównie w XVI i XVII w., ale i w początkach XVIII w. Kozak widziany jest
jako niezwykle okrutny, skłonny do morderstw, ra­bunku, łupiestwa, zdrady. Walczy z chciwości,
obce mu są zasady cnotliwej, ry­cerskiej wojny. Duże wzburzenie wywołuje w Polakach w XVII w.
kozacki stosunek do praw starszeństwa w wojsku przejawiający się w zabójstwach ich własnych
do­wódców.

XVI — (...) tenże obyczaj kozacy zachowali w plądrowaniu, który i w morderstwie. A nie dziw:
albowiem jaka wstrzymałość, jaka miara w tych ludziech być mogła, którzy dla rozchełznanei
[rozpasanej] wolej swojej, dla chciwości, dla rozpusty w kozactwo się udali, a u których łup lepszy
niż cnota, a rozpusta smaczniejsza niż wstyd i przystojność jest zawżdy. Dzieje 64.
[o kawalerach maltańskich] Zabawa tych Kawalerów teraz ustawiczne ekskursye czynić (...) na lądy
afryckie, łupiąc, biorąc, paląc (...) okręty i galery tureckie; właśni [prawdziwi] Kozacy zaporoscy,
jedno, że wżdy cnotliwszy. bo swoich nie łupią, jedno odszczepieńce [od wiary]. Anon. 26.
[o wyprawach galer florenckich przeciwko Turkom] Ten kurs [wyprawa] jest wła­śnie, jako gdy tu
u nas Kozacy w pole idą: powiedzie się - dobrze; jeśli też poginą albo klęskę odniosą - przepadło.
Sierot. 191.
(...) Kozaków trochę naszych, co kradli. Piot. 20.

XVII — (...) hultajstwo się do niego kupiło na swawolą. Sam. Mask. 93.
Kozak (...) Ten nigdy nie siadł jeść, póki wprzód Lacha nie zabił. Dwa Tusz. 33. (...)
Bohdana Chmielnickiego, herszta wszystkich zdrad i buntów. Vorb. 169
(...) kozackich zbrodni. Z. Ossol. 88.
Cuda robili Kozacy nikomu nie folgując, białogłowy ścinając, dzieci rozdzierając i cokolwiek
najgorszego wyrządzając im. Pas. 579.
(...) bo tam żadnego nie żywiono człowieka, chyba, że tak się trafiło, że kogo Tatarowie mogli
zakryć Dwa Tusz. 81.
(...) jako to u nich nie nowina hetmana zabić z lada okazyjki. Pas. 579.
Tam przedtym Kozacy rady swoje miewali i hetmanów swoich zaporoskich zabijali, i starszyznę
drugą przy nich lubo winnie, lubo niewinnie. Dwa Tusz. 36.
(...) stanął z Kozakami pożądany pokój, daj Boże, aby tylko trwały był, bo go Kozacy nieradzi
dotrzymywają jako i Moskwa Cretensens sunt [tu: kłamcami są]. Vorb. 205.

XVIII — Ktokolwiek w niewolą [kozacką] się dostał in audita tirannide mordowali. MN a 83.
(...) po drodze, gdzie zastali Żydów, szlachtę i Polaków, wszystkich w pień wycinali (...) rabując,
paląc i zabijając. AM 141.

XIX — (...) te szelmy Kozaki (...) gdzie widzieli tłuszczę bezbronną lub furgony tam atak
przypuszczali, ale za lada stałym oporem uciekali jak przyszli. Jeszcze teraz mi odgłos ich batożków,
jak nimi swe konie okładali, odbija się o uszy, i widzę ich, jak za lada wycieczką, za lada pozornym
nawet atakiem uciekają jak tchórze. Mat 131.
(...) jeden z Zaporożców schwytany na łotrostwie w okolicach Humania. Chrząszcz. 165.


Dopiero w XVIII w. dochodzi do powolnego ustalania się nowego obrazu Kozaka. Zauważa się
w większym stopniu jego bitność oraz fantazję (sporadycznie wspo­minało się o tym także w XVII w.).
Ambiwalentny pozostaje stosunek do jego inte­ligencji - raz jest to ciemny chłop, raz
- pełen ogłady oficer.

XVII - Jaka to piękna inwencyia i kunszt kozacki [o dowcipnym sposobie schwytania "języka"].
Pas. 557.

XVIII — Kozaków, takowe głowy kochających, które do buntów i draczy są sposobne. MN a 80.
(...) a tego ludu bitnego. JUN I 73.
W czasie [w przyszłości] obywatele tego rodu kozackiego bardzo się będą dystyngować w Rossyi,
bo mają aplikacje, ochotę do nauk tudzież sposobności, zdatności a są niezepsutych obyczajów
i więcej moralni jak innych prowincyi rosyjskich obywatele. Już teraz gdy się trafi w kompanii na
balach lub w innych posiedzeniach znajdować z oficerami pułków kozackich, widać można młodzież
starającą się, by ich wszyscy uznali grzecznymi, jakoż pełni są nauki i doskonale mówią językami,
a na kwaterach gdy stoją ledwie wie obywatel, że ma ich u siebie. Tańcują ładnie trzeźwo się
zachowują, grami ażardowemi się nie bawią, i wielu między nimi jest ładnych figur i twarzy.
AM 173-174.

[o Bibliotece Załuskich zrabowanej przez Moskali] Pakowanie powierzono Kozakom, ci, gdy księga
nie mieściła się w skrzynie, ucinali ją przez połowę (...). Dotąd po 36 latach biblioteka ta leży
nie spisana, nie uporządkowana (...) Przypo­mina to wielce Gotów i Wandalów JUN I 311.

... [ itd. autorka książki przytacza kolejne cytaty]
...

Aspekt społeczny : W XV — XVIII w. Kozak mógł być dla Polaka nie tylko przeciwnikiem w walce,
ale jego własnym żołnierzem lub sługą :

XVII — W Samborze stało rot 4 (...) kozacka, dla posługi. Sam. Mask. 183.
(...) tam załoga kozacka zawsze bywała od inkursyi Tatarów. Bog. Mask. 234.
Sapiehy (...) który na odsiecz posłal kozackie i dragońskie chorągwie. Vorb. 284.
List od pana Kmicica kozak umyślny oddał. Chrap. I 240
Pisałem do domu (...) przez kozaka skarbowego. Chrap. I 320.
(...) kozak wolpieński oddał mi list. Chrap. I 428.

XVIII — [przy polowaniu] obrano jaki ostęp i otoczono go naokoło szczwaczami i kozakami. KK I 251.

Jego zajęcia zaś były związane z walką - początkowo pieszą, potem konną:

XVI — (...) 100 Kozaków, strzelców Astrachańców. Piot. 110.
(...) Kozaki piesze. Piot. 83.

XVII — (...) pod chorągwią kozacką, bo przedtym nie zwano pancernymi chorągwiami, tylko kozackimi.
Dwa Tusz. 29.
(...) kozaków dobrych polskich 2000 (...) do którego pieniężnego wojska kozacy zaporoscy podług
ich zwyczaju przyłączyć się mają. Vorb. 134.

XIX — (...) pułki nowozaciężnych Kozaków. Niez. 146.
(...) sotnię Kozaków. Pop. 145.

Do XVII w. wspomina się o czarnomorskich wyprawach pirackich na specjal­nych łodziach,
batach, czajkach:

XVI — Kozacy moskiewscy zwykli przez nią [górę] łodzie i baty swoje przewłóczyć z Wolchi [Wołgi]
na Tanais [Don] i chodzą temi łodziami aż po zamek Azak. Tar. 49.
(...) moskiewskich kilkanaście set Kozaków, w małych łódkach wszędy za nimi szli, trwogi na nie
[Turków] częste czyniąc.Tar. 50.

... [ dalej kolejne cytaty]
...

Uderza przede wszystkim, szczególnie w XVII w., traktowanie Kozaków jako stojących niżej
w drabinie społecznej. Również posłów kozackich w czasie wojny nazywa Polak pogardliwie chłopami.
Obraz ten zmienia się nieco od XVIII w. Wspomina się fakt, że w Rosji Kozacy (...) są uznani
za szlachtę, mają wsie i poddanych (...) zapewnione mają sobie prawa dawne, któremi się na Donie
rządzili. AM 172.

Zauważa się strukturę społeczeństwa kozackiego: (...) zaczęli rozróżniać kozaków od chłopów,
poddawali ustanowionym komendantom, a nad drugimi postanowili po wsiach attamanów,
którzyby ich pilnowali. AM 145.
Podniesienie statusu Kozaka do roli niby-szlachcica widać w wymienianiu tej nazwy w szeregach
przeciwstawiających ich chłopom: chłopi i Kozacy.

XVII — Chmielniczenko Kozak (...) co się przy moskiewskim wojsku wiązał, chciał koniecznie,
aby i jego komisarze zasiadali do traktowania. Na co nasi komisarze żądną miarą pozwolić
nie chcieli, mówiąc, że to chłop króla pana naszego nie należy do tego i my z naszymi chłopami
obok zasiadać nie chcemy. Bog. Mask. 252.

... [ itd. autorka książki przytacza kolejne cytaty]
...

Aspekt polityczny: Kozak widziany jest jako obywatel państwa polskie­go Wszelkie jego działania
przeciwko koronie polskiej traktowane są jako zdrada, bunt, rebelia:

XVII — (...) przyszła wiadomość, że Kozacy rebelizować myślą. (...) hetmanowi koronnemu nie chcą
być morigeri [posłuszni], Vorb. 149.
(...) potym jak wojna nastała kozacka, zawsze był przy kozackich buntach. Dwa Tusz. 58
(...) W okolicy Kislaka były miasta w buntach, w których rebelizanci Kozacy stali. Dwa Tusz. 38.
(...) ta niezbędna swawola kozacka. (...) conniventią [pobłażaniem] ta niecnotliwa hałastra była się
zmocniła i dotąd tak wiele broiła, pacta łamała z potężnym tyranem
[Turkiem] nas wodziła, aż na ostatek na karki nasze nam ich [Turków| wsadziła. Z. Ossol. 80.

... [ dalej kolejne cytaty]
...

Jednak pod koniec XVIII w. Polak patrzy już na Kozaków z perspektywy własnej niewoli.
Postrzega w nich naród tak samo jak jego własny ujarzmiony przez silniejszą potęgą moskiewską:

XVIII — (...) nieraz przy mogiłach poległych przed wiekiem rycerzy słyszeć się dawały wojenne
pieśni Kozaków, pieśni o bitwach ich z Polakami (...) Kozacy powtarzali je w pieśniach swoich,
nieświadomi i my, i oni, iż w kilkanaście lat później, długo walczące z sobą ludy pójdą pod jedno
jarzmo, że później jeszcze dzieje ich znikną w tłumie dziejów tylu narodów i że może gdzieniegdzie
tylko wspomną je w tych stepach płaczliwe pienia prawnuków. JUN I 132.


Aspekt religijny : W Kozakach widzi się wyznawców religii greckiej, która w ich wypadku staje się
synonimem wschodniej wiary, kojarzonej z Turcją albo z Rosją.

... [ itd.]
...

Aspekt kulturowy: Do XVII w. myśli się o Kozaku jako żyjącym wśród dnieprowych trzcin. Ich czajki,
które zręcznie pławią na dnieprowych porohach, są częstym elementem opisów. Od XVIII w.
dochodzą do głosu obserwacje o innym charakterze. Po pierwsze - Kozak staje się konnym
Kozakiem. Jest to związane z jego służbą w wojsku polskim i rosyjskim - wtedy najczęściej
w pułkach konnych. Po drugie - częste są uwagi związane z tańcem (kozak), pieśniami ludowymi,
wresz­cie z wyglądem - strojem i przede wszystkim kozackimi brodami. Podoba się Po­lakom
przywiązanie do tradycji w tym względzie, wynikające z nieskażonego cywi­lizacją, bliskiego naturze
życia.

... [ itd.]
...

C. Największa ilość komentarzy przypada na wiek XVII, co jest zrozumiale ze wzglą­du na bunty
kozackie w tym czasie, głównie powstanie Chmielnickiego. Fakt, że po­zytywne uwagi o Kozaku
dotyczące jego fantazji, wesołości pojawiają się pod koniec XVIII w., wydaje się nie bez znaczenia.
W tym bowiem czasie zaczyna Polak zauważać Kozaka już nie jako jego własnego chłopa, ale jako
przedstawiciela ustrukturyzowanej społeczności powstającej na Ukrainie, której Kozak stanowi elitę
— " szlachtę ", choć w innym niż w Polsce porządku ... "

[ itd. ...]





TREŚĆ :

Część pierwsza

WPROWADZENIE

Stereotyp etniczny
Dobór źródeł
Metoda kompletowania materiału
Zjawiska towarzyszące tworzeniu się wyobrażeń o narodach
Konstrukcje językowe
Punkty widzenia
Klisze wyobrażeniowe
Aspekty
Uwagi dodatkowe

Część druga

WYOBRAŻENIA O NARODACH

Abisyńczyk
Albańczyk
Algierczyk
Amerykanin
Anglik
Arab
Austriak

Bask
Beduin
Belg
Białorusin
Bośniak
Bułgar

Chińczyk
Cygan
Czarnogórzec
Czech
Czerkies

Duńczyk

Egipcjanin

Fin(landczyk)
Francuz

Grek
Gruzin

Hiszpan
Holender

Indianin
Irlandczyk

Japończyk

Kałmuk
Kirgiz
Kozak
Kroat
Kurd

Lapończyk
Litwin

Morawiec
Morlach
Moskal
Multanin
Murzyn

Niemiec
Norweg

Ormianin

Pers
Portugalczyk
Prusak

Rusin

Sas
Serb
Słowak // Słowianin
Szkot
Szwajcar
Szwed

Tatar
Turek

Wenet
Węgier
Włoch
Wołoch

Żyd

Źródła i literatura

Źródła podstawowe

Źródła uzupełniające

Literatura

Summary

Resume (streszcz. w jęz. ros.)

Uwaga : egzemplarz z niewielkimi śladami magazynowymi na okładce !