Fotografia etnograficzna i „etnograficzność" fotografii. Studium z historii myśli etnologicznej i fotografii II poł. XIX w.

Z notatki wydawniczej :

Początkowo proces fotografowania pojmowano jako czynność mechaniczną, dosłowne i obiektywne „zdejmowanie” rzeczywistości.
Z czasem stał się selektywną dokumentacją, świadomym „portretowaniem” świata.
Ilustracje fotograficzne funkcjonują także jako element dyskursu naukowego, jak i popularnego.
W refleksji nad historią fotografii opracowania i przedstawienia wymaga więc zmiana stosunku do obrazu fotograficznego, jego odczytywania i interpretacji.
Oglądając zdjęcia z przełomu XIX i XX wieku, odczytywać można pewne komunikaty o wyobrażeniach i konwencjach w historii kultury.
Historia kultury daje się opowiedzieć za pomocą fotografii pochodzących zarówno ze zbiorów prywatnych, naukowych i dokumentacyjnych kolekcji oraz istniejących w licznych wydaniach albumowych.

Książka jest adresowana do czytelników interesujących się historią fotografii, zwłaszcza krajobrazowej i portretowej, historyków kultury, a także etnolologów.

Ze wstępu [fragmenty] :

1. Fotografia. Kilka tropów interpretacyjnych

Określenie roli i form obecności fotografii w historii kultury wymaga rozwiązania wielu kłopotliwych kwestii, wśród których wątpliwości metodologicz­ne nie należą do najtrudniejszych. Rozważając osobliwość medium, trzeba dostrzegać zmiany statusu fotografii.
Początkowe poglądy na jej temat sprowadzić można do kilku dziś już banalnych przeświadczeń.
Należały do nich: wiara w wierność prezentacji świata, nadzieja na rejestrację prowadzącą do uchwycenia prawdy, powiązane z tym zdominowanie fotografii przez techniki i estetykę naturalistyczną.

„Jest rok 1896-ty. Fotografja, opanowana przez mechaniczną bezmyślność, błąka się po przedsionkach nauki i techniki.
O sztuce fotografja nie wie nic - i posiada wzajemność: sztuka także nie wie nic o fotografii, chociaż ta stoi już w obliczu swego przedwiośnia"
[ J. Bułhak , Ludzie i książki , Almanach Fotografiki Wileńskiej, Wilno 1931]

Pochodną tych przeświadczeń była myśl, że fotografia jest swoistym cytatem z rzeczywistości, zaś wykonujący zdjęcia był tym, który „chwyta realność świata", a działania jego zamykają się „[...] w dążeniu odwiecznym człowieka do zatrzymania, zarejestrowania odbicia rzeczywistości, unieruchomienia jej płynności".

Praktycy i komentatorzy twierdzili, że fotografia jest czymś na kształt „pedantycznego inwentarza i nudnego protokołu".
Taki przekaz nie był zdol­ny, by dać odbiorcom piękno, „odkrycie" czy choćby pewne, wynikające z by­cia dziełem sztuki, „niedopowiedzenie",
sugestię interpretacyjnej otwartości. Fotografowi nie przyznawano prawa do roli artysty-twórcy, który świadomie i rozumiejąco posługuje się ujęciem czy punktem widzenia. Czynność foto­grafowania sprowadzano do mechanicznych działań, nie wymagających twór­czej wizji, ręki artysty. Wszak o wszystkim przesądzały urządzenia optyczne i procesy fizyczne i chemiczne.
Zajmujący miejsce tradycyjnego grafika, jednak dysponujący o wiele prostszymi środkami ówczesny fotoreporter, jak sądzono, nie musiał posiadać talentu artystycznego. Paradoksalnie zyskiwał na tym autorytet przekazu, jako, „[...] że odtąd już wszystko można będzie oglądać tak, jak to naprawdę było". Fotografowanie obiecywało rozwiązanie dylematów ludzi poszukujących trwałego i rzetelnego zapisu wyglądu oto­czenia. Fotografia w swoich pierwocinach uważana być mogła za ślad, za świadectwo rzeczywistości; jej specyficzny „naturalizm" jako technika postrzegania rzeczywistości prowadził w mniemaniu wielu do zapisu, w któ­rym nie ma potrzeby mówienia o interpretacji. Tak było, albo nawet tak jest.

Dopiero upowszechnienie aparatu fotograficznego i jednoczesne pozbawie­nie zdjęcia jego hipostazującej mocy otworzyło drogę do odmiennego, estetycz­nego potraktowania efektów działań fotografa. To XX-wieczne nurty antyrealistyczne uchyliły „monopol" obrazu fotograficznego na prawdę oraz wiarę w to, że fotografia jest wolna od interpretacji: „[...] w takim samym stopniu jest obiektywna,
co subiektywna, że będąc wiernym zapisem rzeczywistości jednocześnie nim nie jest, że na równi jest świadectwem tożsamości, jak i wyrazem konwencji"...

Fotografia od wynalazku Dageurre'a, od czasów jej upowszechnienia, wywoływała spory o sztukę i naukę, problem opisu i zapisu, subiektywizmu i obiektywizmu. Dyskusje na temat jej estetyki nie dają się sprowadzić do prostych teoretycznie rozwiązań, a każda próba zdefiniowania „będzie względnie prawdziwa". Fotografia jako forma zestrojenia subiektywności i obiektywności skazana jest na bycie sztuką graniczną - musi pozostać za­wieszona między statusem ekwiwalentu istniejących rzeczy i bycia struk­turą kompozycyjno-kreacyjną...
 

SPIS TREŚCI :

WSTĘP

1. Fotografia. Kilka tropów interpretacyjnych

2. O pewnych możliwościach czytania fotografii

3. O obrazowości tekstu naukowego

ROZDZIAŁ I. OBRAZ — PRZEDSTAWIENIE — IKONA

1. Opis i obraz w badaniach nad kulturą w myśli etnologicznej II poł. XIX i I poł. XX wieku. Rodzaje i sposoby tworzenia źródeł etnograficznych

2. Fotografia jako ilustracja naukowa i jako „opowieść” potoczna

3. Ilustracja a opis w badaniach nad kulturą, czyli o typizacji i uogólnieniach

4. Ilustracja a opis literacki, czyli o przekładanych konwencjach

ROZDZIAŁ II. ETNOGRAFIA I LUDOZNAWSTWO II POŁ. XIX I I POŁ. XX WIEKU WOBEC PROBLEMÓW DOKUMENTACJI IKONICZNEJ

1. Fotografia: kulturowy obraz świata

2. Standaryzacja i ideologizacja wyobrażeń : „typy antropologiczne”, „żywe obrazy” i ludowe dekoracje

3. Teatralizacja przedstawień fotograficznych. Fotograf (reżyser) — „pozująca” rzeczywistość (aktorzy społeczni) — odbiorcy („widzowie” fotografii)

4. Fotograficzne atelier — tworzenie kulturowych wizerunków

ROZDZIAŁ III. „PORTRETY ŚWIATA” — FOTOGRAFIA NA USŁUGACH ETNOGRAFII. STUDIUM KILKU PRZYPADKÓW

1. Etnograficzne programy i postulaty naukowego wykorzystania fotografii

2. „Etnograficzność” fotograficznych przedstawień. Fotogramy intencjonalnych i nieintencjonalnych „badaczy kultury”

ROZDZIAŁ IV. ILUSTRACJE ETNOGRAFICZNE JAKO ELEMENT DYSKURSU NAUKOWEGO I POPULARNEGO. IKONY KULTURY LUDOWEJ

1. „Ikony” fotograficzne — pocztówkowy świat

2. Iluzoryczność i realizm w fotografii

3. „Muzeum wyobraźni” jako fotograficzna lektura świata


UWAGI KOŃCOWE
Masowy wytwórca — odbiorca fotografii, czyli każdy bywa etnografem

SPIS ILUSTRACJI

SUMMARY

SPIS ILUSTRACJI [skrócony] :

1. Niewiasty spod Kaniowa. Rys. K. Przyszychowski, 1862 r. ...

2. Rysunek terenowy O. Kolberga (ołówkowy szkic stroju panny młodej) z opisem...

3. Dziewczęta z Myszyna i Zahajpola, pow. Kołomyja, w strojach świątecznych. Akwarele T. Rybkowskiego z opisem O. Kolberga...

4. Kobieta w zarzutce. Naklik, pow. Biłgoraj, Małopolska. Rys. K. Moszyński, 1924 r. ...

5. Portret grupy Hucułów nad Czeremoszem. Fot. M. Seńkowski ok. 1927

6. Para huculska, Ukraina, Kołomyja. Fot. J. Dutkiewicz, po 1871 r. ...

7. Huculi z Jaremcza (dwóch Hucułów w strojach ludowych), Austro-Węgry 1891-1895. Fot. nieznany...

8. Stara wieśniaczka mazowiecka. Z fot. K. Bejera, 1860-1870 r. ...

9. Handlarka owoców - fragment ozdobnej winiety karty z albumu Warszawy. Fot. K. Brandel, ok. 1880 r. ...

10. Przekupka warszawska. Rys. z natury J. Konopacki...

11. Chłopiec - sprzedawca wyrobów blaszanych. Fot. W. Twardzicki, ok. 1880 r. ...

12. Portret pary dziadów proszalnych. Autor nieznany, lata dwudzieste XX w. ...

13. Mężatka-służąca dworska z Podola. Fot. M. Greim, 1882 r. ...

14. Kobieta w stroju ludowym. Fot. W. Rzewuski, lata 1880-1890 ...

15. Typy litewskie. Rys. A. Römer, ryt. J. Łoskoczyński ...

16. Wieśniaczka z powiatu Chełmskiego. Autor nieznany...

17. Panieński i męski strój ludowy, bytomski, okres międzywojenny. Autor nieznany ...

18. Zdjęcie z cyklu „żywe obrazy" (Skrzetuski — A. Zamoyski, Rzędzian — E. Jaroszyński, Podbipięta — artysta malarz Stróżyński,
Wołodyjowski — R. Wodzicki, Zagłoba — artysta malarz Abrahamowicz). Fot. W. Rzewuski, ok. 1885 r. ...

19. Rodzina Fiedziuk, miejscowość Domuciowce. Autor nieznany, lata dwudzieste XX w. ...

20. Jan Lawenda ze Słodkowa w Lubelskiem na odpuście, w wieku osiemnastu lat. Autor nieznany, 1916 r. ...

21. Z cyklu Zapis socjologiczny. Anno 1978-1983. Kieleckie. Fot. Z. Rydet

22. Żołnierz Legionów Polskich z matką. Zdjęcie wykonane w Radomiu w zakładzie fotograficznym J. Wajsborda ...

23. Stanisława i Jakub Witczakowie, Wągrowiec. Autor nieznany ok. 1905

24. Kobieta w atelier. Autor nieznany, 1919 r. ...

25. Kobieta i dziewczynka w stroju ludowym. Fotografia wykonana na początku XX wieku w atelier. ...

26. Rodzina Malickich, Siedlecka Gubernia. Autor nieznany, 1914 r. ...

27. Postać w stroju ludowym, Polska (zabór rosyjski). Autor nieznany, początek XX wieku ...

28. Zagrad, portret mężczyzny. Fot. J. Obrębski, 1932-1933 ...

29. Volche. Medycyna ludowa. Leczenie chorób oczu. Fot. J. Obrębski, 1932-1933 ...

30. Podróżny przybywający z Bałkanów. Dworkowo w Rodopach, Bułgaria. Fot. K. Moszyński, 1927 r. ...

31. Portret górali w autentycznych strojach, w plenerze, Zakopane i okolice. Z albumu fotograficznego rodziny Pudłowskich. Autor nieznany, ok. 1900-1907 r.

32. Widok na Tatry. Fot. Walery E. Radzikowski, 1890 r. ...

33. Słynni przewodnicy tatrzańscy z Zakopanego. Fot. A. Szubert, ok. 1876-1878 r. ...

34. Furmani-lokaje szlachty galicyjskiej, szukającej na Podolu posażnych córek tutejszych ziemian. Fot. M. Greim, 1874 r. ...

35. Hucułki przed cerkwią w Jamnej. Fot. J. Mierzecka, lata trzydzieste XX wieku. ...

36. 22 mile na północ od Worochty. Trzy Rusinki kopiące ziemniaki. Ubrane w lniane koszule z płótna samodziałowego ozdobione haftem.
Na głowach chustki, nogi bose. Fot. L. A. Boyd, lata trzydzieste XX wieku

37. Stuletni Bojko. Portr. S. Gibiński, lata dwudzieste XX wieku...

38. Stuletni hucuł. Autor nieznany, lata dwudzieste XX wieku...

39. W izbie, przy kołysce, Polesie. Fot. J. Szymańczyk, lata dwudzieste XX wieku...

40. Typ z Wilanowa (Gub. Warsz.). Kartka pocztowa ręcznie malowana. Autor nieznany, 1915 r. ...

41. Do ślubu. Rys. J. Krasnopolski, nakładem J. Czerneckiego, Wieliczka 1908 r. ...

42. Typy w atelier. Autor nieznany, 1889 r. ...

43. „Maryś". Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie. Rys. P. Stachiewicz ...

44. Pozdrowienia z Żywca. Autor nieznany, początek XX wieku ...

45. Żniwa. Wydawnictwo pocztówek: „Lwowski Salon", Rys. J. Pstrak, 1916 r. ...

46. Wesołego Alleluja! Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie. Mal. A. Soblewski, 1927 r. ...

47. Mała Łąka w Tatrach. Autor nieznany, 1903 r. ...

48. Zakopane. Portret górala w Tatrach. Fot. A. M. Wieczorek ...

49. Tatry. Taniec zbójnicki górali. Fot. S. Eliasz-Radzikowski ...

50. Dzieci huculskie. Kartka pocztowa - druk z fot. cz.-b. Fot. M. Sieńkowski, ok. 1927 r. ...

51. Typy polskie w atelier. Autor nieznany, 1916 r. ...

52. Cygan Marcin z rodziną w Krościenku. Pocztówka fotograficzna. Autor nieznany, ok. 1900 r. ...

53. Józek Roj. Autor nieznany, koniec XIX wieku ...

54. Hucułka nad Czeremoszem. Kartka pocztowa - druk z fot. cz.-b. Fot. M. Sieńkowski, ok. 1927 r. ...