Poznawcze i kształcące walory literatury dokumentu osobistego (na przykładzie relacji Polaków wysiedlonych z Kresów ...

Z notatki wydawniczej :

Zasadnicza część rozważań w tej pracy oparta jest o literaturę dokumentu osobistego.
Odnosi się ona do tragicznych losów ludności polskiej przesiedlonej na Śląsk z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej wbrew jej woli. Przedstawia także nie mniej tragiczny epizod zmuszonej najpierw do ucieczki, a potem po zakończeniu wojny przymusowo wysiedlonej ludności niemieckiej. Zapisy wspomnieniowe ukazują doświadczenia ludzi uwikłanych w skomplikowany układ zależności i decyzji aliantów w odniesieniu do różnych narodowości w latach 1944—1946. Praca utrwala i przybliża fakty historyczne, które w miarę upływu czasu będą coraz trudniejsze do zrozumienia dla młodego pokolenia.
W tym właśnie tkwi, zdaniem autorki, poznawcza i kształcąca rola literatury dokumentu osobistego.
Prezentowana książka ma charakter interdyscyplinarny, łączy wiedzę historyczną z elementami literaturoznawczymi, socjologicznymi, a nawet psychologicznymi oraz z zakresu dydaktyki historii.
Ze względu na szeroki zakres wykorzystania źródeł pamiętnikarskich wspieranych aktualną literaturą naukową praca adresowana jest do badaczy historii i literatury, do nauczycieli i studentów tych dyscyplin,
a także do szerokiego grona osób zainteresowanych poznawaniem narodowych dziejów.


Fragmenty z obszernego wstępu :

... Stopień zainteresowania historią zmienia się w zależności od poziomu kultury społecznej i politycznej narodu.
Dziś niewiele jest czasu na myślenie o naszych przodkach, na sięganie do skarbnicy przeszłości, na szukanie wzorów do naśladowania.
Przeszłość oddala się od nas bardzo szyb­ko. Trzeba pamiętać, że dzieje kultury to nie tylko historia odrębnych fak­tów, ale także historia świadomości, myśli oraz idei. Wydaje się w tej sytua­cji wskazane studiowanie zawiłych dróg przeszłości, by wyciągnąć rozsądne wnioski, które mogłyby kierować naszym postępowaniem dziś i w przyszłości — pisał Zbigniew Herbert. W swojej ocenie współczesności podkreślał on szczególnie powszechne zjawisko zanikania i obumierania świadomości his­torycznej w społeczeństwie przemysłowym. Zainteresowanie tematami histo­rycznymi i publikowanie naukowych książek nie jest równoznaczne z posia­daniem świadomości historycznej, która implikuje poczucie ciągłości i nieuniknioną, niedającą się wymazać obecność czasu przeszłego w czasie teraź­niejszym.
Historia nie należy do ulubionych przedmiotów młodych ludzi, nie stano­wi też podniety do działań pragmatycznych ludzi dojrzałych...

Powodzeniem u czytel­ników cieszą się szczególnie te opracowania historyczne, które mają wartką narrację.
Walorami takimi charakteryzują się na ogół prace, które zaliczyć można do literatury dokumentu osobistego.
Termin ten, jako określenie całego obszaru pisarstwa autobiograficznego, wprowadził do obiegu nauko­wego Roman Zimand.
Określenie to jest coraz częściej używane współcześnie. W Słowniku gatunków literackich, jednym z licznych opracowań porządkujących problema­tykę genologiczną, stwierdzono, że autobiografie — obok dzienników, pamięt­ników i wspomnień — należą do tzw. literatury dokumentu osobistego...

Idąc tym tokiem rozumowa­nia, warto na podstawie literatury dokumentu osobistego przybliżyć możliwie szerokiej grupie odbiorców doświadczenie życiowe, postawy i myślenie o świecie pokoleń, które odchodzą...

Analiza biograficzna musi zakładać wyzyskanie jednej z wymienionych form, a najkorzystniejsze byłoby ich łączenie.
Zinterpretowanie pojedynczej biografii jako struktury poznawczej może się okazać zbyt zindywidualizowa­ne, aby wiodło ku jakimkolwiek uogólnieniom, dlatego starałam się takich sytuacji unikać.
Chcąc przeprowadzić sensowną treściową analizę materiału narracyjnego, badacz musi wiedzieć jak najwięcej o osobach będących autorami autobio­grafii oraz o środowisku, do którego te osoby należą. Z tego względu podjęto starania, by uchwycić i zrozumieć zasadnicze elementy znaczeniowe określo­nej biografii w taki sposób, by spojrzeć na doświadczenia jej autora z podwój­nej perspektywy. Mam tu na uwadze przeżycia indywidualne, wewnętrzne oraz te występujące w kontekście określonego zbioru doświadczeń, które ta osoba dzieli lub których nie dzieli z innymi. Jest to osobista historia rów­noległa do jakiegoś ogólnego
(ważnego) wydarzenia lub przeżycia. Pragnąc uchwycić i zrozumieć świat własnego wewnętrznego doświadczenia takich osób, poszukiwano określonych obszarów życia politycznego i społecznego, w których egzystencja i jej znaczenie ujawniają się w najbardziej dramatycz­nych, najpełniej przeżywanych formach, tak aby wszystkie formy analizy biograficznej odsłoniły w efekcie znaczenia, jakie ludzie nadają swym prze­życiom. Realizacja tych zamierzeń została jeszcze zintensyfikowana przez nadanie jej walorów edukacyjnych.
Takie założenia badawcze wymagały spojrzenia interdyscyplinarnego, co wiąże się z wykorzystaniem współczes­nego dorobku z dziedziny literatury, historii, a także takich jej subdyscyplin, jak metodologia historii oraz dydaktyka historii.

Do przyjętych postulatów badawczych dostosowana została struktura tej publikacji. Składa się ona z dwóch głównych członów.
Budowę pierwszego z nich oparto na trzech rozdziałach. W dwóch pierwszych przeprowadzono analizę metodologiczną aspektów literatury autobiograficznej oraz usystema­tyzowano opinie i poglądy na temat poznawczych walorów literatury doku­mentu osobistego.
O ile dwa pierwsze rozdziały mają głównie charakter porządkujący, o tyle kolejny, trzeci rozdział, poświęcony edukacyjnym walo­rom literatury autobiograficznej, stanowi istotne novum w polskiej literatu­rze przedmiotu. Wykorzystując bogate zbiory Instytutu im. George'a Eckerta w Brunszwiku, podjęto próbę konfrontacji poglądów zawartych w publikacjach krajowych z opracowaniami niemieckojęzycznymi, a częściowo również anglojęzycznymi na ten temat.
Ważną częścią tego członu pracy jest prezenta­cja wyników badań nad wykorzystaniem literatury pamiętnikarskiej w czasie zajęć z młodzieżą.
Zważywszy, że to właśnie szkoła powinna kształcić umiejętność właściwego odczytywania relacji wspomnieniowych, ma to istotne znaczenie także później, w życiu dorosłego człowieka. Czy i w jakim zakresie te znane od lat założenia teoretyczne realizowane są w praktyce? To ważny prob­lem, który podjęty zostanie w tej pracy nie tylko na podstawie analizy litera­tury przedmiotu, ale również na podstawie badań własnych.

Mając na uwadze troskę o poziom świadomości historycznej Polaków, zwłaszcza młodego pokolenia, należy zadbać o przekazanie dorobku pokoleń w całej różnorodności narodowej i kulturalno-obyczajowej. Wiek XX, nazy­wany stuleciem dwu wojen światowych, przyniósł szczególne doświadczenia.
Dlatego w drugiej części opracowania za ważne uznano wskazanie wyjątko­wej roli literatury dokumentu osobistego w okresie wielkiego przełomu his­torycznego, jakim były lata 1944—1946. Wyróżniały je masowe migracje lud­ności i odbudowa zrujnowanego wojną życia.

Spisywane na gorąco lub z dystansu czasowego wspomnienia i relacje stają się ważnymi, a czasem je­dynymi źródłami historycznymi.
Ta część pracy zatytułowana została: Opo­wiadać sobie własne biografie. Prowadzona w niej analiza teoretyczna doku­mentów autobiograficznych
ma na celu pogłębienie naukowej refleksji nad wymuszonymi zmianą granic przemieszczeniami ludności i zmianami za­chodzącymi w świadomości zbiorowej Polaków i Niemców, którzy tym proce­som podlegali. Istnieje potrzeba przybliżenia przeżyć uczestników tych wydarzeń, by odejść od ustalonych i utrwalonych przez dziesięciolecia w świa­domości obu narodów stereotypów, wyobrażeń czy zafałszowań.
Powinna to być również okazja do zweryfikowania hipotez sformułowanych w części pierw­szej tego opracowania.

Zagadnienia związane z wysiedleniami ludności niemieckiej mają w Niemczech bogatą literaturę przedmiotu. Interesującą i ważną rolę w badaniach odgrywają materiały wspomnieniowe pozostające w archiwach organizacji społecznych, Niemieckiego Czerwonego Krzyża, ewangelickich i katolickich archiwach kościelnych. Odwołując się do tych opracowań, zwłaszcza zbio­rów Instytutu Herdera w Marburgu, zasadniczą uwagę skoncentrowałam na pozycjach odnoszących się do interesującego mnie obszaru Śląska. Wykorzy­stane zostały wspomnienia publikowane, w tym również takie, które nie były tłumaczone na język polski. Brane były pod uwagę także relacje niepub­likowane, znane tylko z rękopisów.
Największe znaczenie i wartość źródłową mają te zapisy, które sporządzano w krótkim czasie po wysiedleniu.
Wska­zuje na to opublikowany przez stronę niemiecką zbiór wspomnień pt. Die Vertreibung der deutschen Bevölkerung aus den Gebieten östlich der Oder-Neiße. Interesowano się publikacjami poświęconymi syntetycznej prezen­tacji dziejów Śląska, ponadto ważne były relacje-wspomnienia osób, które musiały ten teren opuścić w czasie II wojny światowej bądź po jej zakończeniu...

Do ważnych, powstałych już w okresie znaczących przemian politycznych w Polsce zaliczyć można z pewnością materiały będące plonem ogłoszonego w roku 1985 przez Instytut Śląski w Opolu i Towarzystwo Przyjaciół Pamiętnikarstwa w Warszawie konkursu pt. „Pamiętniki trzech pokoleń mie­szkańców Ziem Odzyskanych". W sumie analizie poddano 207 prac konkur­sowych, z których tylko niewielkie partie były dotąd wykorzystywane, a stanowią one podstawę niniejszej analizy badawczej. Klasyfikacja teryto­rialna autorów tego zbioru wspomnień wskazuje, że najliczniejszą grupę sta­nowią przesiedleńcy z terenów za Bugiem i Sanem, w tym również przyby­wający z głębi ZSRR, oraz osadnicy z innych ziem, które w okresie międzywojennym należały do państwa polskiego. Ta klasyfikacja nie odzwier­ciedla oczywiście w sposób wystarczający zróżnicowania ludności osiedleń­czej, która utrwalała swoje przeżycia w zapisie autobiograficznym.
Szersza charakterystyka wykracza jednak poza zakres tego opracowania — wyma­gałaby ona szczegółowych badań socjologicznych, demograficznych, literaturoznawczych.

Wybrane relacje wspomnieniowe zgrupowane zostały wokół następujących zagadnień:
— okoliczności związane z opuszczeniem stron rodzinnych;
— pożegnanie i wyjazd;
— trudy podróży do miejsca przeznaczenia;
— zetknięcie się z miejscem osiedlenia.

W założeniach badawczych miała to być nie tylko prezentacja, ale częściowo także konfrontacja relacji osób przybyłych na Śląsk z relacjami tych, któ­rzy zmuszeni byli do opuszczenia tego regionu na podstawie decyzji podję­tych w Jałcie i Poczdamie.
Taki sposób ujęcia tej problematyki, a zwłaszcza analiza styku Polacy-Niemcy w świetle relacji autobiograficznych, ze szcze­gólnym podkreśleniem regionu śląskiego, nie był dotąd przedmiotem badań.

Dotychczasowa polska literatura przedmiotu nie wyczerpuje w pełni zagadnienia autobiograficznego zapisu jako ważnego źródła wiedzy
służącej do rekonstrukcji wydarzeń z lat 1944—1946. Podejmując się badań nad dramatycznymi wydarzeniami towarzyszącymi wysiedleniu,
przesiedleniu czy innym przymusowym przemieszczeniom lud­ności, koncentrowano się na określonym zbiorowisku ludzi, którzy tym pro­cesom podlegali.
Wynika to z faktu, że nastąpiło wtedy apogeum dramatów ludzkich związanych z opuszczaniem swoich małych ojczyzn, i to zarówno przez Polaków zamieszkujących tereny przyłączone do ZSRR, jak i przez ludność niemiecką z dawnych niemieckich ziem wschodnich.
Kluczową rolę w podjętych badaniach odgrywają lata 1945—1946. Jednak w określonych sytuacjach owe ramy czasowe zostają przekroczone,
co jest uwarunkowane ko­niecznością ukazania związków przyczynowych między wysiedleniami lub skutków zmiennych decyzji politycznych.

Przedstawiony dramat wysiedleń odniesiony zostaje do określonych terytoriów objętych zmianami granic politycznych i administracyjnych.
Jest to ważne dla podjętych poczynań badawczych, ponieważ tragizm losów wysied­leńców, najczęściej niezwykle bolesny i przymusowy, należy ukazać w łącz­ności z dziejami i doświadczeniami wojennymi, a także tradycjami polityki państwa, do których dany obszar należał.
Klęska III Rzeszy oraz ustalenie przez zwycięskie mocarstwa nowego kształtu geograficznego Polski przy­niosły kolejne, wielkie fale
przemieszczeń na ogromnym obszarze, roz­ciągającym się od Odry i Nysy Łużyckiej na zachodzie do granicy wyznaczo­nej traktatem ryskim na wschodzie.

Terytorialnie praca koncentruje się na obszarze Śląska, ze szczególnym uwzględnieniem Opolszczyzny.
Zadecydował o tym zespół różnych przyczyn. Wśród nich wymienić można szeroką bazę źródłową, którą stanowią pamiętniki Polaków przybyłych na ziemię śląską z terenów wschodnich II Rzeczypospolitej. Ważna jest również tradycja wielokulturowości tego regionu - nadal pozostaje tu największe w Polsce skupisko mniejszości niemieckiej. I jeszcze jedna kwestia, która wyłoniła się w trakcie kwerendy literatury. Okazało się, że w obszernej dokumentacji, z którą miałam do czynienia w relacjach Niemców wyraźnie dominują wspomnienia osób pochodzących ze Śląska. Dotyczy to również wysokonakładowych niemieckich podręczników do nauczania historii, w których takie autobiograficzne zapisy występują.

Trzeba także pamiętać, że powojenne podziały administracyjne były bardzo płynne. W pierwszych miesiącach ówczesne Ziemie Odzyskane
na mocy decyzji Rady Ministrów dzieliły się na cztery okręgi, ale granice między nimi nie były sprecyzowane.
W rezultacie do miejscowości między Pomorzem Za­chodnim a Dolnym Śląskiem przybyło kilka ekip organizacyjnych, np. do Gubina, Krosna,
Sulęcina i innych (Ziemia Lubuska).

Z tej przyczyny w uzasadnionych przypadkach, zwłaszcza kierując się materiałem źródłowym, dla wzmocnienia spójności obrazu przesiedleńczych lo­sów należało wykraczać poza wyznaczone ramy terytorialne badań.
Taka sytuacja występowała w odniesieniu do leżącego na pograniczu Śląska i Ziemi Lubuskiej Gubina, którego dotyczyły niepublikowane w Polsce relacje niemieckich wypędzonych.

Na drugą część opracowania składają się również trzy rozdziały. W pierwszym z nich analizie poddano relacje obrazujące tułacze losy Polaków wysiedlonych z terenów określanych jako Kresy Wschodnie. Inspiracją do sformułowania tytułu kolejnego rozdziału — A co naprawdę myślą i czują teraz Niemcy? — było określenie użyte w jednym z pamiętników nadesłanych na konkurs zorganizowany w 1985 r., o którym pisano wyżej.
W tym rozdziale przez analizę literatury wspomnieniowej ukazano sytuację ludności niemiec­kiej zmuszonej do opuszczenia swoich stron rodzinnych.
Ważnym członem, drugiej części pracy jest ostatni rozdział, poświęcony wybranym obrazom z życia codziennego na Śląsku w tych niezwykłych czasach, a konkretnie w latach 1945 i 1946.

Polska wizja i niemiecka wizja przeżyć z okresu wojennego — co warto podkreślić — nie musi się koncentrować, jak dotąd, na prezentacji tylko własnych ofiar i doznanych zbrodni. Należy przypomnieć wyparte z pamięci wy­darzenia, zapomniane ofiary i własne winy.
Można mieć nadzieję, jak pisze niemiecka dziennikarka Helga Hirsch, że „jeśli mieszkańcy dzisiejszych pol­skich ziem zachodnich i mieszkańcy dawnych niemieckich ziem wschodnich opowiedzą sobie swoje biografie, różne grupy ofiar mogłyby się wreszcie spo­tkać w swoim żalu, zamiast trwać w rozgoryczeniu i ranić się wzajemnie".

Uznając rację tych słów, uczyniłam z nich swoiste motto drugiej części tego opracowania.
Prezentując zapis dramatycznych doświadczeń, trzeba wskazywać na masową skalę okrucieństwa, przed jakim stanęła ludzkość w minionym wieku, by nie dopuścić do znieczulenia i obojętności młodych pokoleń.


SPIS TREŚCI :

Wstęp


Część I. Literatura dokumentu osobistego — autobiografie — pamiętniki

Rozdział 1. Metodologiczne aspekty badań literatury dokumentu osobistego

1.1. Uściślenie znaczenia podstawowych pojęć
1.2. Zarys rozwoju pamiętnikarstwa polskiego
1.3. Współczesne problemy badań autobiograficznych
1.4. Specyfika narracji wspomnieniowej

Rozdział 2. Wartości poznawcze literatury autobiograficznej

2.1. Pamiętnik jako źródło historyczne
2.1.1. Pojęcie i podział źródeł historycznych
2.1.2. Refleksje źródłoznawcze nad literaturą dokumentu osobistego
2.2. Kryteria podziału literatury pamiętnikarskiej
2.3. Motywy pisania wspomnień

Rozdział 3. Edukacyjne walory literatury dokumentu osobistego

3.1. Współczesne zadania edukacji historycznej
3.2. Zmiany w doborze treści kształcenia
3.3. Literatura pamiętnikarska w systemie środków dydaktycznych do nauczania i uczenia się historii


Część II. „Opowiadać sobie własne biografie" — relacje Polaków wysiedlonych z Kresów Wschodnich i Niemców wysiedlonych ze Śląska w latach 1944—1946

Rozdział 4. Polacy z Kresów Wschodnich w latach 1944—1946

4.1. Skutki decyzji politycznych aliantów w 1945 roku — ich wpływ na losy Polaków
4.2. Deportacje i przesiedlenia ludności polskiej z obszarów kresowych
4.3. Warunki transportowe przemieszczeń Polaków na zachód
4.4. Zetknięcie się przesiedlonych z nową rzeczywistością

Rozdział 5. „A co naprawdę myślą i czują teraz Niemcy?" — ludność niemiecka na Śląsku w latach 1945—1946

5.1. Decyzje polityczne aliantów o wysiedleniu Niemców
5.2. Ewakuacja i ucieczki ludności niemieckiej ze Śląska zimą 1945 roku
5.3. „Dzikie wysiedlenia" Niemców latem 1945 roku
5.4. Zorganizowane wysiedlenia ludności niemieckiej ze Śląska w latach 1945—1946

Rozdział 6. Niezwykłe czasy zwykłych ludzi — rok 1945 na Śląsku

6.1. Kształtowanie się nowej rzeczywistości
6.2. Życie codzienne. Szaber — plaga powojennych miesięcy
6.3. Na styku tragicznych losów Polaków i Niemców na Śląsku
6.4. Powojenny Śląsk — w tyglu przemian narodowościowych i etnicznych

Zakończenie

Bibliografia
Indeks nazwisk
Summary


Ostatni egzemplarz z nieznacznym wgnieceniem magazynowym dolnego narożnika książki i drobnymi śladami magazynowania na okładce !