Struktura i funkcjonowanie nuncjatury Giovanniego Battisty Lancellottiego (1622 — 1627) - Ks. TADEUSZ FITYCH

Z notatki wydawniczej :

Książka jest efektem prawie 15. letniej pracy badawczej Autora nad historią rodu Lancellottich, a zwłaszcza działalności dyplomatycznej nuncjatury Giovanniego Battisty Lancellottiego w XVII w.
Takie ujęcie tematu ma na celu, poprzez swego rodzaju pełniejsze „odtworzenie” rzeczywistości nuncjatury polskiej z początku XVII w. – dzięki wykorzystaniu nowych źródeł (odczytanych w sposób pogłębiony, dający nowy aparat pojęciowy) i metod badań – lepsze, bardziej wszechstronne wyjaśnienie praktyki dyplomacji papieskiej i sformułowanie zarówno pierwszych teorii, jak i nowych postulatów badawczych.



WPROWADZENIE [fragmenty] :

Na podstawie pionierskich prac Henryka Damiana Wojtyski o genezie nuncjatury w Polsce, o początkach tej placówki można mówić już na kilka dziesięcioleci przed rozpoczęciem Soboru Trydenckiego (uczony ten przedstawił również pierwszy opis stanu edycji oraz badań naukowych w tym zakresie).
Pierwszym posłem papieskim działającym w Polsce już w latach 1519—1521, który w zasadzie spełniał wszystkie podstawowe warunki pozwalające uznać go za nuncjusza rezydencjalnego, był wywodzący się z włoskiego miasta Vincenzy bp Zaccaria Ferreri (*1479 zm. 1524). Wynika z tego, że — obok Wenecji (1485) — stała placówka dyplomatyczna Stolicy Apostolskiej w Polsce należała do grupy sześciu najstarszych nuncjatur zwyczajnych w Europie.

W dziejach polskiej nuncjatury możemy wyodrębnić trzy zasadnicze etapy jej istnienia.
Pierwszy i zarazem najdłuższy, 1519—1797, obejmujący czasy nowożytne, trwał aż 278 lat.
Należy w nim uwypuklić fazę wstępną, wytyczoną przez okres tzw. 10 nuncjuszów „mniejszych". Rozpoczyna ją działalność Zaccarii Ferreriego (1519—1521), a kończy misja dyplomatyczna prałata najwyższej rangi, protonotariusza apostolskiego Marco Antonio Maffei (1553).

O fazie drugiej, zasadniczej (a to właśnie ona będzie po części przedmiotem naszego zainteresowania), trwającej ponad 240 lat, możemy mówić od początku panowania Zygmunta II Augusta (1548-1572) do okresu Polski doby rozbiorów, czyli lat 1795—1918.
Był to już czas nuncjatur w pełni zinstytucjonalizowanych i konsekwentnie ukierunkowanych na rzecz realizacji reform trydenckich i kontrreformacji. Okres ten został zapoczątkowany misją dyplomatyczną bpa Aloisio Lippomano (1555—1557), a trwał aż do odejścia, już z Petersburga, 65. z kolei nuncjusza apostolskiego w Polsce w osobie abpa Laurentia Litty (1794—1797), który wyjechał do Rzymu dopiero w dwa lata po trzecim rozbiorze.

1. Wybór nuncjatury G. B. Lancellottiego na przedmiot badań

Mówiąc najogólniej, pięć istotnych argumentów zadecydowało o podjęciu naszych prac edytorskich i badawczych, skupionych wokół jednej z 11 nuncjatur Grzegorza XV (1621—1623), a mianowicie papieskiej misji dyplomatycznej bpa Giovanniego Battisty Lancellottiego (*1575 zm.1655), realizowanej w latach 1622—1627 na dworze Zygmunta III Wazy.

Pierwszy z nich to fakt, iż w okresie poszczególnych pontyfikatów od czasu wyboru Grzegorza XIII (1572) do zakończenia posługi przez Grzegorza XV (1623) rezydencjalne nuncjatury apostolskie zostały już w pełni zinstytucjonalizowane i uznane za skuteczne narzędzie umożliwiające realizację reformy kościelnej i kontrreformacji , a podstawowym zadaniem nuncjuszy było dobro Kościoła Powszechnego (w tym względzie ważnym wydarzeniem było erygowanie w 1622 r. Kongregacji Rozkrzewiania Wiry). Co więcej, Ludwik von Pastor uznawał stuletni okres od pontyfikatu Pawła III (1534—1549) do pontyfikatu Urbana VIII (1623—1644) za jeden z najważniejszych i najbardziej świetlanych okresów papiestwa. Ponadto za pontyfikatu Grzegorza XV można już mówić zarówno o w pełni ukształtowanej, zinstytucjonalizowanej papieskiej służbie dyplomatycznej, zogniskowanej na wcielaniu w życie reformy trydenckiej, jak i o wyjątkowo dojrzałej formie podstawowych jej dokumentów, głównie instrukcji ogólnych.
Konsekwencją tego, nie będącą dziełem zwykłego przypadku, lecz efektem priorytetowego projektu badawczego Niemieckiego Instytutu Historycznego działającego w Rzymie, jest fakt, iż właśnie jako pierwsze zinwentaryzowano i wstępnie opracowano krytycznie aż 235 instrukcji poselskich, które obejmują ważny dla Kościoła i dziejów nuncjatur okres 1592—1623.

Po drugie, lata 1622—1627 stanowią część składową okresu 1550—1650, który cieszył się największą uwagą zagranicznych i krajowych historyków, podejmujących problematykę nuncjatur.
Należy zarazem podkreślić, iż szósty okres dziejów dyplomacji papieskiej, trwający od Soboru Trydenckiego (1563) do ogłoszenia Codex Iuris Canonici (1917), w którym należy wyróżnić jeszcze podokres od Soboru Trydenckiego do kongresu w Wiedniu (1814—1815), jest ważnym i mającym odrębną charakterystykę etapem dziejów dyplomacji papies­kiej, a zwłaszcza samych nuncjatur. Znaczna ilość wydanych akt nuncja­tur oraz publikacji dotyczących tego okresu stwarza wielce korzystną sytuację m. in. dla prac porównawczych, i to nie tylko w zakresie problematyki dotyczącej nuncjatur apostolskich.

Po trzecie, okres 1622—1627 jest zarazem wielce znaczący zarówno dla dziejów (m.in. ze względu na zwycięstwo katolicyzmu, gwałtowny wzrost życia zakonnego, ale też ze względu na relacje łączące Polskę z dworem Habsburgów oraz zagrożenia zewnętrzne ze strony Turcji i Szwecji), jak i dla Europy (m in. poprzez rozpoczętą wojny 30-letniej i związaną z nią politykę papieską. a także narastający problem konfesjonalizacji i absolutyzmu oraz nowego układu sił politycznych).

Po czwarte, wiek XVII był złotym okresem rozwoju zarówno papieskiej, jak i polskiej dyplomacji (i to w sytuacji, kiedy Rzeczpospolita nie miała jeszcze swych stałych przedstawicielstw), przy czym kontakt Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską był najsilniejszą i najdłużej  trwającą relacją dyplomatyczną, kontynuowaną od doby jagiellońskiej do drugiej wojny światowej (jedyny wyłom spowodowany został przez utratę suwerenności Polski w okresie rozbiorów i PRL-u). Co więcej, żadne inne przedstawicielstwo dyplomatyczne nie miało takiej ciągłości i systematyczności jak nuncjatura apostolska.

Powyższe kategorie jednoznacznie określają znaczenie korespondencji nuncjuszy, która zawierała rozległe informacje nie tylko o sprawach Kościoła i religii ale także o wielu szczegółowych kwestiach politycznych oraz ważnych wydarzeniach i fenomenach kulturowych. Nic więc dziwnego, że znaczenie źródeł związanych z działalnością nuncjuszy jest w Polsce nieporównywalnie większe niż w innych państwach europejskich. Dotyczy to zwłaszcza dziejów Pierwszej Rzeczypospolitej, co znalazło potwierdzenie chociażby w wielkim zainteresowaniu badawczym tą epoką.
Jest więc oczywiste, że przebadanie problematyki organizacji, funkcjonowania i sposobu pracy jednej z 21 nuncjatur apostolskich, która działała w XVII-wiecznej Polsce, należy zaliczyć do priory­tetowych zadań badawczych.

Rację piątą przybliża fakt, iż w korespondencji dwóch kolejnych nuncjuszy apostolskich działających w Rzeczypospolitej pierwszej połowy XVII w.: A. Santa Crocego (1627—1630) i O. Viscontiego (1630—1636), w znaczący sposób dominowała postać G. B. Lancellottiego. Ten fenomen, praktycznie niespotykany w XVII-wiecznych aktach nuncjatury polskiej, związany jest z dotychczas nieopracowanym do końca problemem rekomendacji Zygmunta lll Wazy na rzecz promocji kardynalskiej biskupa Noli.

Powracając do podniesionej kwestii wyboru nuncjatury Lancellottiego, należ jeszcze podkreślić, iż po stu latach od nieudokumentowanego otwarcia polskiej nuncjatury (1519), a po bez mała siedemdziesięciu latach funkcjonowania nun­cjatury stałej, tzn. rezydencjalnej (zlokalizowanej najpierw w Krakowie, a po r. 1596 w Warszawie), i po upływie pięćdziesięciu lat od nadania nuncjaturom apostolskim profilu reformacyjno-kontrreformacyjnego, 32. z kolei nuncjuszem, papieskim w Polsce (spośród 70) został mianowany Giovanni Battista Lancellotti, biskup diecezji Nola w południowych Włoszech (od 1615 r.).

Dotychczas pozostaje on praktycznie nieznany we włoskiej i europejskiej literaturze, choć pochodził z prestiżowego rzymskiego rodu, piastującego ważne stanowiska w zarządzie Wiecznego Miasta, w rzymskim świecie nauki i medycyny (XV—XVI w.), a także na Watykanie...

4. Konstrukcja pracy

Rozprawie prezentującej i wartościującej działalność G. B. Lancellottiego jako nuncjusza apostolskiego na dworze Zygmunta III Wazy w Warszawie (23 XI 1622 — 25 VI 1627), zawężoną do etapu wstępnego, nadano formę trzech rozdziałów.

W rozdziale pierwszym omówione zostaną dwie spośród czterech zasadniczych kategorii, stanowiących o podstawowej strukturze nuncjatury. Prezentacja pierwszej z nich: (1) Indywidualny podmiot działający, czyli osoba nuncjusza Lancellottiego, otwiera uproszczona synteza obszernego kompendium biograficznego związanego z genezą rodu oraz pozycją społeczną rzymskich i włoskich Lancellottich (zob. §1.1).
W paragrafie tym podjęta zostanie problematyka formacji intelektualnej Giovanniego Battisty (*20 XI 1575 zm. 23 VII 1655) oraz ebiegu jego kariery kościelnej w trzech kolejnych etapach: w Kurii Rzymskiej, w Państwie Kościelnym i w diecezji Nola. Na koniec dokonamy skrótowego omówienia kryteriów stawianych kandydatom na nuncjuszy oraz przedstawimy genezę nominacji G. B. Lancellottiego na przedstawiciela Stolicy Apostolskiej początkowo w Paryżu, a później także w Warszawie.

Rozważania dotyczące drugiej kategorii: (2) Kompetencja, czyli podstawowe i dodatkowe uprawnienia jurysdykcyjne, oraz związane z nią główne działania i wstępne zadania G. B. Lancellottiego jako papieskiego dyplomaty, znalazły miejsce w dwóch następnych paragrafach rozdziału pierwszego. Kolejne analizy dotyczyły bezpośrednio już trzech typów oficjalnych dokumentów. Był to tzw. list żelazny (swego rodzaju zapowiedź przyszłych paszportów dyplomatycznych) oraz listy uwierzytelniające i rekomendacyjne (zob. §  1.2). Dotyczyły one nominacji posła papieskiego i otwierały zestaw najważniejszych dokumentów należących do podstawowego „ekwipunku" dyplomaty papieskiego. Następny kluczowy dokument odsłania uprawnienia ogólne oraz dodatkowe, które dają podstawę do omówienia zakresu władzy jurysdykcyjnej nuncjusza Lancellotiego (zob. § 1.3). Mówiąc o podstawowym dokumencie, jakim była instrukcja początkowa, to w konkretnym przypadku G. B. Lancellottiego należy dodać, iż obowiązywała go zarówno instrukcja poprzednika, Cosimo de Torresa, z 31 maja 1621 r. oraz jemu właściwa (z datą 14 XII 1622 r.). Dzięki nim możliwe będzie wskazanie podstawowych zadań i priorytetów misji dyplomatycznej powierzonej Lancellottiemu (zob. § 1.4).

Rozdział drugi został zatytułowany Organizacja i funkcjonowanie nuncjatury.
Dotyczy on w całości trzech bloków tematycznych, wchodzących w skład trzeciej kategorii (3) Zbiorowy podmiot działający — wraz z nuncjuszem stanowił go przede wszystkim wyższy personel (cappe nere) ok. 25-osobowego dworu nuncjatury. Najpierw omówiony zostanie problem liczebności i organizacji dworu nuncjusza w Warszawie, który stanowił miniaturową replikę Kurii Rzymskiej (zob. § 2.1). Obok podjęcia próby ustalenia członków wyższego czyli pierwszego kręgu współpracowników nuncjusza Lancellottiego (cappe nere, zob. § 2.2) i opracowania ich pierwszych czy też najnowszych naukowych biogramów opartych na poszerzonym spektrum źródeł (zob. § 2.2), omówimy tu pochodzenie i zasady naboru niższego personelu (familia bassa), jak też hipotetyczny skład drugiego grona kwalifikowanych i zaufanych współpracowników, pozostających jednak na zewnątrz nuncjatury i określanych mianem eksterni (tzn. teologa, informatorów, komisarzy, delegatów i agentów, zob. § 2.3).

W dalszej kolejności będą zaprezentowane niektóre najważniejsze praktyki i zasady funkcjonowania nuncjatury, począwszy od kwestii lokalizacji rezydencji dyplomaty papieskiego oraz jej struktury funkcjonalnej (zob. § 2.4), a następnie zajmiemy się zagadnieniem finansów, podejmowanym w historiografii stosunkowo rzadko lub jedynie fragmentarycznie i ogólnikowo (dotyczy to m in. taks oraz uposażeń samego nuncjusza, jak też wyższego i niższego personelu, zob. § 2.5), wreszcie protokół dyplomatyczny oraz ceremoniał liturgiczno-kościelny (zob. § 2.6), a także kwestia organizacji, rytmu pracy służb pocztowych, oraz całokształtu kosztów ponoszonych w związku z realizacją wymiany korespondencji dyplomatycznej (zob. § 2.7).

Rozdział trzeci w całości został poświęcony ostatniej, czwartej z zasygnalizowanych kategorii: (4) Faktyczna działalność nuncjusza. Zostaną w nim przedstawione rezultaty naszych badań dotyczących wstępnego etapu działalności nuncjusza G. B. Lancellottiego. Próba jej rekonstrukcji i oceny objęła wszystkie najważniejsze podróże Lancellottiego, w tym dwukrotne podróże po Polsce (zob. § 3.1 i 3.4.).
Traktujemy je jako znaczący probierz zaangażowania i sposobu wywiązywania się z zadań powierzonych mu w ramach misji dyplomatycznej, a zarazem jako ważne dla niego źródło informacji i okazja do szybkiej inkulturacji.
W pierwszej kolejności podejmiemy rekonstrukcję przebiegu podróży, jaką Lancellotti odbył na trasie Rzym — Kraków, a kontynuował ją na szlaku wiodącym z Krakowa do Warszawa (zob. § 3.1). Odtworzymy jego „polski" początek misji dyplomatycznej (mając na uwadze sześciotygodniowy postój w Tyńcu i Krakowie, 23 II — ok. 12 IV 1623; zob. § 3.2), a także pierwszy miesiąc funkcjonowania nuncjatury w Warszawie (28 IV—28 V 1623; zob. § 3.3).

Drugoplanowym celem stawianym sobie przez autora rozprawy była troska o nadanie jej takiego układu, który by również w swym zewnętrznym kształcie dopełniał wysiłek integralnego odczytania i syntetycznej komunikatywnej prezentacji chociażby niektórych problemów istotnych dla czterech analizowanych kategorii.
Z tego względu niekiedy w głównym tekście, ale przeważnie w aneksie do rozprawy, umieszczono krytyczne edycje całego pakietu oficjalnych dokumentów nuncjusza G. B. Lancellottiego, a także innych źródeł użytecznych do naszych analiz.

Ogółem zgromadzono 20 tekstów źródłowych, które zostały przetłumaczone na język polski i podane w układzie synoptycznym.
Otrzymały też rozbudowany aparat krytyczny. W aneksie znajduje się również bogaty zestaw map i tabel, będących małymi syntezami zagadnień oraz odsłaniających funkcjonalny schemat kilku ważnych instytucji kościelnych (m.in. Kurii Rzymskiej, Kamery Apostolskiej i Nuncjatury Apostolskiej na początku XVII w).

Aby ułatwić korzystanie z niniejszej książki, wyposażono ją w bibliografię, obejmującą źródła rękopiśmienne, drukowane i opracowania kalendarium życia i działalności G. B. Lancellottiego (1575—1655), otwierające bogate materiały aneksu, a także połączone ze sobą w trzy rodzaje indeksów: miejscowości, osób oraz rzeczowy.

Mamy nadzieję, że zawartość i przyjęty układ książki w pośredni sposób przyczynią się do stworzenia sprzyjających warunków pracy zarówno edytorom, jak i badaczom nuncjatur oraz do zdynamizowania dalszych badań historycznych tego typu.


SPIS TREŚCI :

Przedmowa

Wprowadzenie

1. Wybór nuncjatury G.B. Lancellottiego na przedmiot badań
2. Podstawa źródłowa
3. Problematyka pracy
3.1. Metoda badań
4. Konstrukcja pracy

1. Osoba nuncjusza, nominacja, zadania i kompetencje

1.1. Pochodzenie i kariera kościelna
1.1.1. Przodkowie, rodzina i krewni
1.1.2. Wzrost prestiżu i nobilitacji rzymskiej gałęzi rodu
1.1.3. Studia uniwersyteckie w Perugii i Padwie
1.1.4. Kariera kościelna
1.1.5. Biskup diecezji Nola
1.1.6. Próba charakterystyki osobowości

1.2. Nominacja i listy uwierzytelniające
1.2.1. Kwalifikacje i wybór osoby nuncjusza apostolskiego
1.2.2. Geneza nominacji nuncjusza Lancellottiego
1.2.3. Statystyczna charakterystyka nominacji Lancellottiego
1.2.4. Papieskie listy uwierzytelniające
1.2.5. Treść i znaczenie listów rekomendacyjnych
1.2.6. Listy z przedstawieniem się nuncjusza
1.2.7. Opinia na temat łaciny listów rekomendacyjnych Grzegorza XV

1.3. Zakres władzy nuncjusza — legata a latere
1.3.1. Uprawnienie do wizytowania i reformowania kościołów, klasztorów i innych instytucji kościelnych
1.3.2. Uprawnienia sądownicze i proceduralne
1.3.3. Uprawnienie do dyspensowania od przeszkód kanonicznych
1.3.4. Uprawnienie do dysponowania beneficjami kościelnymi (rezerwatami papieskimi), nadawania urzędów kościelnych i prawa dysponowania dobrami kościelnymi
1.3.5. Uprawnienie do udzielania odpustów i przywilejów
1.3.6. Uprawnienia na rzecz rozdawania niektórych przywilejów
1.3.7. Pozostałe uprawnienia
1.3.8. Uprawnienia dodatkowe otrzymane w trakcie realizacji misji w Warszawie
1.3.9. Próba charakterystyki wszystkich uprawnień Lancellottiego
1.3.10. Opinia na temat łaciny użytej w brewe kompetencyjnych

1.4. Zadania dyplomatyczne ( dwie instrukcje poselskie)
1.4.1. Znaczenie i zawartość instrukcji ogólnej
1.4.2. Geneza i sposób opracowywania instrukcji ogólnej
1.4.3. Instrukcje ogólne Lancellottiego a priorytet reformy trydenckiej
1.4.4. Treść narratio instrukcji ogólnej Lancelottiego (30 V 1621)
1.4.5. Zadania dyplomatyczne w instrukcji ogólnej Lancellottiego (14 XII 1621)
1.4.6. Zwięzła charakterystyka instrukcji ogólnych Lancellottiego
1.4.7. Opinia na temat języka włoskiego, użytego w instrukcjach ogólnych Torresa i Lancellottiego

2. Organizacja i funkcjonowanie nuncjatury

2.1. Struktura i personel
2.2. Najbliżsi współpracownicy nuncjusza
2.3. Współpracownicy eksterni
2.3.1. Teologowie
2.3.2. Informatorzy
2.3.3. Komisarze, delegaci i agenci
2.4. Rezydencja
2.5. Finanse i taksy
2.6. Protokół dyplomatyczny i ceremoniał kościelno-liturgiczny
2.7. Organizacja poczty i pracy kurierów

3. Podróż do Polski i początki misji

3.1. Podróż z Rzymu do Krakowa i Warszawy
3.2. Początki misji Lancellottiego w Krakowie
3.3. Inauguracja działalności dyplomatycznej w Warszawie
3.4. Dwie polskie podróże Lancellottiego
3.4.1. Pierwsza polska podróż nuncjusza
3.4.2. Druga polska podróż nuncjusza

Podsumowanie

Zakończenie

Skróty

Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Źródła drukowane
Pamiętniki
Opracowania

Aneksy
Kalendarium Giovanniego Battisty Lancellottiego (1575—1655)
Dokumenty i przekazy źródłowe
Fotografie i ryciny
Mapy
Tabele i zestawienia

Spis aneksów

Riassunto

Indeks