A czyny ich były liczne i godne pamięci. Konwent klasztoru kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu ...

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku

WSTĘP [fragmenty] :

Et tantum de ipsius gestis, que sicut sunt multa, sic sunt magna et memoria digna...
— te właśnie słowa, jakże często po­wtarzane przez autora kroniki opatów klasztoru na Piasku stały się mottem przewodnim prezentowanej tu pracy.

Klasztor kanoników regularnych św. Augustyna, powstały w I połowie XII w. na Ślęży i przeniesiony później do Wrocła­wia na wyspę zwana Piasek (Arena), odegrał trudną do przece­nienia rolę w dziejach miasta i całego Śląska. W ciągu tej kil­kusetletniej obecności na tych terenach kanonicy regularni prowadzili dzieło misyjne, duszpasterskie, charytatywne, społeczne, gospodarcze i kulturalne.
Odcisnęli piętno, którego śla­dy znajdujemy do dziś, mimo — iż od przeszło stu lat nie ma ich ani we Wrocławiu, ani na Śląskiej ziemi. Przez wieki zapeł­niali klasztorną przestrzeń modlitwą, śpiewem, pracą. Tworzy­li wciąż od nowa wspólnotę braci św. Augustyna.

Właśnie dzieje tej wspólnoty jako całości i każdego za­konnika z osobna w czasie średniowiecza, są przedmiotem niniejszej rozprawy.

Powstała ona jako efekt prawie dwudziestoletniej fascynacji tym niezwykłym zgromadzeniem, jakim byli kanonicy regularni i zachwytu nad dziedzictwem, które nam zostawili.
Po bada­niach nad dziejami gospodarczymi opactwa, nad ich działalnością charytatywną i kulturalną, nad analizą życia wewnętrznego, przyszła pora na poznanie ludzi, którzy tu żyli, tworzyli i pracowali.
Dotyczy to nie tylko zwierzchników wrocław­skiego opactwa, ale także i pozostałych zakonników, na tyle na ile pozwoliła na to zachowana spuścizna źródłowa...

Jeżeli chodzi o środowisko wrocławskich kanoników regularnych, to badania nad prozopografią klasztoru nie były do tej pory prowadzone na szeroką skalę. Tylko kilku opatów doczekało się swych mniej lub bardziej obszernych opraco­wań. Na dodatek często dotyczyły one tych samych osób.
Mam tu na myśli zwła­szcza pracę L. Matusik, poświęconą Jodokowi z Głuchołaz oraz biogramy tegoż Jodoka i Stanisława Brasiatorisa zamieszczone w Słowniku Polskich Teologów Katolickich pióra S. Dobrzanowskiego. Tylko jeden z opatów z Piasku doczeka! się swego krótkiego biogramu w PSB — był nim Maciej Hering z Trzebnicy. Za­konnicy, tak wrocławscy, jak i żagańscy, pojawiali się także przy różnych okazjach w pracach piszącej te słowa.

Brak jednak było do tej pory opracowania, które by w sposób kompleksowy przedstawiło skład osobowy konwentu kanoników regularnych NMP na Piasku w średniowieczu. Niniejsze opracowanie wychodzi — mam nadzieję — naprzeciw tym potrzebom...

Chronologicznie niniejsza rozprawa obejmuje okres od początku lat czterdziestych XII stulecia, a więc od momentu pojawienia się zakonników na Ślęży aż po rok 1503. Jest to rok śmierci opata Benedykta Johnsdorfa, ostatniego zwierzchnika sprawującego swe rządy w średniowieczu.

Praca składa się z dwóch części. Pierwsza z nich ma charakter ogólny. Na wstępie przedstawia krótki rys historyczny opactwa wraz z jego prepozyturami. Jest to niezbędne do zrozumienia charakteru konwentu klasztoru na Piasku. Aż do roku 1440 była to bowiem jedna wspólnota,
rozproszona po kilku prepozyturach, podlegająca władzy opata wrocławskiego.
Przedstawiając zakonników przebywających w różnych placówkach wrocławskich kanoników regularnych, używamy wobec nich określeń — „członek wspólnoty szpitala Św. Ducha, członek konwentu w Oleśnie" itp., ale zawsze mamy świadomość, że chodzi o kanoników należących do jednego, wielkiego konwentu z Piasku.
Zasada ta nie dotyczy klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim, bowiem powstał on w opozycji do klasztoru wrocławskiego.
Stąd np. w biogramach braci nie znajdziemy informacji o członkach tamtejszej wspólnoty, m. in. o znanym z Księgi Henrykowskiej kapelanie Mikołaju z Henrykowa, który msze najczęściej z wróblami śpiewał i który później wstąpił do klasztoru w Kamieńcu.

Drugi rozdział poświęcony jest wewnętrznej organizacji konwentu. Poruszane są tu takie zagadnienia jak sposób wyboru opata, kryteria tego wyboru, staż opacki itp. W podobny sposób omówione są poszczególne oficja klasztorne. W przeciwieństwie jednak do wcześniejszych publikacji, punktem wyjścia jest tu praktyka życia klasztornego, a nie akta normatywne. Najważniejszą wszakże częścią tego rozdziału jest przedstawienie konwentu jako wspólnoty. Przyjęto tu jako kryterium rządy poszczególnych opatów, bowiem, jak pokazała praktyka, nowo wybrany opat dokonywał zazwyczaj zmian na urzędach klasztornych.
W przypadku opactwa na Piasku pierwszy spis członków konwentu pochodzi dopiero z 1212 r.
Trzeba tu także dodać, że badania prowadzone w oparciu o listy świadków mają sens tak naprawdę do połowy wieku XIV. Począwszy od tego czasu zmieni się dobór i rola świadków na dokumentach, listy testatorów stają się coraz krótsze, a osoby na nich występujące — przypadkowe.
Mimo tych wszystkich trudności w pracy starano się pokazać nie tylko zmiany na poszczególnych urzędach klasztornych, ale także swego rodzaju kariery, jakie robili poszczególni zakonnicy.
Prześledzono też wykształcenie zakonników, ich staż klasztorny, obecność w klasztorze krewnych itp.
Z rozdziałem tym związany jest także i następny, poświęcony zwłaszcza zasadom rekrutacji do klasztoru, pochodzeniu zakonników, zarówno terytorialnemu jak i społecznemu. Dokonano także analizy imion zakonników wstępujących do wrocławskiego opactwa — jest to pierwsza tego typu próba podjęcia zagadnienia imienności Śląska przeprowadzona na tak dużym zespole na przestrzeni całego średniowiecza.

Jednym z najistotniejszych zagadnień poruszonych w tym rozdziale jest kwestia związków zakonników z ich rodzina­mi, jak i czy przekładały się one na dobroczynność ich krewnych, czy miały wpływ na kariery zakonne, a nawet na życie wewnętrzne klasztoru?

Ta cześć pracy jest rodzajem syntezy, zbierającej w jedną zwartą całość wnio­ski płynące z analizy praktyki zakonnej zawartej w źródłach historiograficznych i dyplomatycznych.
Wykorzystano także dotychczasową literaturę przedmiotu, jeśli — oczywiście — dotyczyła poruszanych zagadnień.
Zamykają, ją tabele, wykresy oraz spisy konwentów klasztornych.

Drugą część pracy stanowią biogramy zakonników. Tu także zastosowano podział na dwie odrębne części.
W pierwszej zamieszczono biogramy opatów kla­sztoru umieszczonych w kolejności chronologicznej.
Sposób prezentowania sylwe­tek opatów odbiega od przyjętego ostatnio modelu prozopograficznego, zaprezen­towanego chociażby w pracy W. Koenighausa czy M. Borkowskiej.
Wielość zachowanego materiału źródłowego doprowadziła bowiem do konstatacji, że warto zwierzchnikom wrocławskiego klasztoru poświęcić znacznie więcej uwagi, niż tego wymagają reguły klasycznej prozopografii. Przy przedstawieniu sylwetek opatów klasztoru odwołano się raczej do wzorów biografistyki.
We wszystkich biogramach starano się wszakże zachować pewną stałą kolejność prezentacji:
na początku daty skrajne sprawowania godności opackiej, numer kolejny na liście opatów (wg kro­niki klasztornej i wg autorki), pochodzenie (społeczne, terytorialne), wykształce­nie, data pierwszej wzmianki źródłowej, sprawowane godności klasztorne, oko­liczności i sposób wyboru na opata. W dalszej części biogramu przedstawiano — w zależności od posiadanego materiału źródłowego — aktywność opata na polu wewnątrzklasztornym, gospodarczym, kulturalnym, naukowym, politycznym itp. W zakończeniu zamieszczono informacje o dacie śmierci opata (jeśli była możli­wa do ustalenia) oraz miejscu jego pochówku. Każdy biogram kończy krótka cha­rakterystyka jego rządów i ich ocena.
Aby zadośćuczynić oczekiwaniom tych czy­telników, którzy traktują tego typu prace wyłącznie jako usługowe, na zakończenie umieszczono także w sposób syntetyczny informacje dotyczące poszczególnych opatów.
Zawierają one dane o pochodzeniu opata, jego wykształceniu, przebiegu kariery. Pod biogramem podano źródła, w których dany opat występuje, natomiast najważniejsza literatura, w której jest wspomniany albo on sam, albo wydarzenia związane z jego osobą i działalnością została zamieszczona w przypisach.
W spi­sie źródeł uwzględniono także te, w których wprawdzie opata nie wymieniono z imienia, ale po czasie wydania dokumentu możemy stwierdzić, o którego opata chodzi. Dotyczy to najczęściej poleceń płynących ze strony Stolicy Apostolskiej, gdzie niejednokrotnie mamy do czynienia ze swoistą listą adresową, obejmującą zwierzchników najważniejszych instytucji kościelnych na śląsku, w Czechach czy w Polsce.

Inne rozwiązania zastosowano przy prezentacji pozostałych członków konwentu. Ta część zbliża się do zasad stosowanych w klasycznych pracach prozopograficznych. Tu przyjęto układ alfabetyczny według imion poszczególnych braci. W przypadku występowania wielu zakonników o tym samym imieniu (bez względu na przydomek) decydował moment pojawienia się danego zakonnika w źródłach. Tu zastosowano układ chronologiczny — od najstarszych — do najmłodszych. Tam gdzie to było możliwe starano się zastosować ten sam kwestionariusz badawczy co w przypadku opatów, a więc określić pochodzenie braci, ich związki rodzinne, wykształcenie, pełnione urzędy, działalność. Niestety, w  wielu przypadkach nie było to możliwe. Znajdujemy bowiem sporą liczbę zakonników, którzy pojawiają się w źródłach tylko jeden jedyny raz, często bez żadnego dookreślenia.

Każdy badacz zajmujący się prozopografią, nie tylko zakonną, staje przed problemem identyfikacji osób o tym samym imieniu, występujących we wspólnocie, w tym samym czasie, bez żadnych przydomków.
Jak zawsze w takich sytuuje także i w tym przypadku autorka musiała dokonywać subiektywnych wyborów odnośnie identyfikacji tego typu osób. Za każdym razem jednak wątpliwości te były sygnalizowane w biogramie.
Oczywiście musimy mieć w tym przypadli świadomość, że rzeczywista liczba braci mogła być większa lub mniejsza od tej, zaprezentowanej ostatecznie. Mimo wszechstronnej kwerendy źródłowej i bibliograficznej na pewno nie udało się zebrać danych wszystkich osób żyjących w tym czasie w klasztorze.
Pewną pułapką jest też świadkowanie na dokumentach klasztornych osób, które mogły nie należeć do wspólnoty.
Dotyczy to zwłaszcza osób pełniących takie godności jak syndyk (często tożsamy z pracownikiem oficjalatu biskupiego),
prokurator (tu jednak trzeba być bardziej ostrożnym, jako że część prokuratorów rzeczywiście nie należała do wspólnoty, ale dla wielu z nich urząd ten był drogą do dalszej kariery zakonnej) czy w końcu rektor szkoły klasztornej.
W tym ostatnim przypadku, zwłaszcza w XV w. kierownicy szkoły rzeczywiście mogli nie być kanonikami regularnymi.
Mimo tych wątpliwości zdecydowano się na zamieszczenie ich imion w spisie, za wyjątkiem tylko tych przypadków, co do których istniała całkowita pewność, że były to osoby spoza klasztoru.

W spisie uwzględniono wszystkich zakonników, także tych należących do prepozytur klasztornych — szpitala św. Ducha we Wrocławiu, w Górce, Nowogrodzie Bobrzańskim, Krzydlinie, Oleśnicy, Oleśnie, Mstowie, Kaliszu i — do początku XIV w. także w Żaganiu. Wynika to z faktu, że przez cały ten okres zakonnicy ci podlegali zwierzchnictwu wrocławskiego opata, cały ten czas trwała też fluktuacja zakonników z jednego miejsca do drugiego. Dotyczyło to zwłaszcza osób pełniących różne funkcje we wspólnocie. I tak np. aż do II połowy XV w. prepozytami w Kaliszu byli zakonnicy przysłani z Wrocławia, a i potem opat z Piasku miał wpływ na obsadę tamtejszej prepozytury.
Mimo iż w 1441 r. prepozyci Mstowa i Kalisza uzyskali samodzielność jeśli chodzi o przyjmowanie nowicjuszy, to trzeba założyć, że jeszcze w II połowie XV w. spotykamy tam zakonników, którzy swoje śluby składali na ręce opata z Piasku.
Dlatego też w obu tych przypadkach zastosowano ramy chronologiczne jak w całej pracy.
Niestety, dla większości prepozytur nie posiadamy opracowanego stanu osobowego, przy dzisiejszym sta­nie wiedzy jest to możliwe jedynie dla klasztoru w Żaganiu.

W tej części zrezygnowano z przypisów, źródła i literaturę odnotowywano na bieżąco, po podaniu konkretnej informacji.

Całość dopełniają, spisy alfabetyczne zakonników oraz wykazy poszczególnych urzędników klasztornych, tam gdzie byli oni możliwi do zidentyfikowania.

Prezentowana tu rozprawa jest pierwszą próbą przedstawienia tak licznego konwentu kanoników regularnych w tak dużej przestrzeni czasowej. Mam świa­domość, że nie jest to próba doskonała. Wyrażam jednak nadzieję, że przyczyni się ona do dalszych badań nad stanem osobowym kanoników regularnych w Pol­sce i prozopografią innych wspólnot zakonnych w średniowieczu...


SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów

Wstęp

CZĘŚĆ I

Rozdział I. Powstanie i rozwój organizacyjny klasztoru NMP na Piasku we Wrocławiu

1. Geneza kanonikatu regularnego

2. Początki klasztoru na Ślęży i we Wrocławiu

3. Rozwój organizacyjny klasztoru na Piasku

4. Zmiany w strukturze organizacyjnej

Rozdział II. Konwent i jego wewnętrzna struktura

1. Charakterystyka oficjów klasztornych

1.1. Zasady wyboru opata

1.2. Kryteria wyboru

1.2.1. Wykształcenie

1.2.2. Pochodzenie

1.2.3. Staż zakonny

1.2.4. Doświadczenia organizacyjne

1.3. Czas sprawowania urzędu

1.4. Rezygnacje z urzędu

1.5. Aktywność zewnętrzna

1.6. Kariery zakonne

2. Rozwój konwentów klasztornych

2.1. Liczebność konwentu

2.2. Wykształcenie zakonników

2.3. Staż zakonny zakonników

2.4. Konwersi, nowicjusze, goście

2.5. Krewni w klasztorze

2.6. Wnioski

Rozdział III. Pochodzenie zakonników

1. Zasady rekrutacji

2. Pochodzenie terytorialne

3. Pochodzenie społeczne

4. Imiona braci

5. Powiązania rodzinne

Zakończenie

Tabele

Konwenty klasztorne


CZĘŚĆ II

1. Biogramy opatów

2. Biogramy braci

Wykaz źródeł i literatury

ANEKS

1. Urzędnicy klasztorni

2. Alfabetyczny spis opatów i zakonników