Figury Chrystusa w „ Dekalogu " Krzysztofa Kieślowskiego - Ks. MAREK LIS

Z obwoluty :

Celem niniejszego studium jest analiza telewizyjnego Dekalogu (1988) Krzysztofa Kieślowskiego (1941—1996) dokonana z nieczęsto spotykanej, bo teologicznej perspektywy, unikająca jednak dwóch skrajności: narzucania religijnej interpretacji filmu oraz naiwnego odczytania, abstrahującego od punktu wyjścia, którym jest przecież tekst biblijny. Nie chodzi o uznanie laickiego filmu za traktat teologiczny (którym przecież nie jest), lecz o odnalezienie zawartych w filmie chrześcijańskich znaczeń.

Okazuje się, że w Dekalogu, jedynym polskim filmie uwzględnionym na ogłoszonej w roku stulecia kina (1995) watykańskiej Liście 45 znaczących filmów, wskazać można analogie między wydarzeniami z życia Jezusa znanymi z kart Ewangelii a losami współczesnych protagonistów.
Tak zwane „figury Chrystusa" można rozpo­znać w bohaterach przynajmniej pięciu części telewizyjnego cyklu.
Figurą objawiającą Boga, utożsamionego z miłością jest w Dekalogu, jeden Irena, w pewnym sensie także jej bratanek, Paweł. Jeden z bohaterów Dekalogu, dwa, umierający Andrzej, w niewytłumaczalny sposób wraca do zdrowia — „zmartwychwstaje". Piotr, adwokat skazanego na śmierć młodego zabójcy, okazuje się figurą Chrystusa w ewangelicznym rozumieniu przebaczenia i przywra­cania nadziei nawet wobec nieuchronnej śmierci skazańca. Cechy figury Chrystusa są widoczne w Tomku, ukazującym bezinteresow­ną miłość, „zbawiającą" Magdę w Dekalogu, sześć. Wymiar pasyj­ny ma postać Elżbiety z Dekalog, osiem, żydowskiej dziewczyn­ki, której w czasie wojny katolicka rodzina odmówiła schronienia, mogącego uratować, przed śmiercią. Również tajemnicza postać „młodego mężczyzny" granego przez Artura Barcisia, pojawiają­ca się we wszystkich (poza ostatnim) filmach cyklu, może być interpretowana jako figura Chrystusa...


Ks. Marek Lis — teolog i filmoznawca.
Opublikował Audiowizual­ny przekład Biblii. Od translatio do transmediatio (Opole 2002), Pasja. Misteria i film (Kraków 2004), 100 filmów biblijnych. Leksykon (Kra­ków 2005), redagował m.in. Ukry­tą religijność kina (Opole 2002), Orędzia Papieskie na Światowe Dni Komunikacji Społecznej 1967—2002 (Częstochowa 2002), Ikony Niewidzialnego (ze Zbigniewem Solskim, Opole 2003), Świato­wą encyklopedię filmu religijnego (z Adamem Garbiczem, Kra­ków 2007).

Książka Figury Chrystusa w «Dekalogu» Krzysztofa Kieślowskiego należy do rodzącej się właśnie na gruncie polskiego filmoznawstwa — i nawiązującej do od dawna już istniejących wzo­rów w filmoznawstwie zachodnim — refleksji naukowej nazwanej teo­logią kina. W myśl jej założeń fil­my rozpatrywane są z punktu wi­dzenia różnych doktryn religijnych, a kino traktowane jako narzędzie ewangelizacji. W Polsce pionier­ską funkcję w kształtowaniu się tej nowej opcji naukowej odegra­ły książki Marioli Marczak Poety­ka filmu religijnego (Kraków 2000), Mirosława Przylipiaka i Krzyszto­fa Kornackiego (red.) Poszukiwa­nie i degradowanie sacrum w kinie (Gdańsk 2002) oraz Marioli Jankun-Dopartowej Czy kino może nawrócić? Wokół „Pasji" Mela Gibsona (Kraków 2004).

Prof. dr hab. Grażyna Stachówna, UJ


Fragment wstępu :

Ważnym obszarem badawczym, stanowiącym coraz bardziej aktualne wyzwa­nie dla teologii, jest kino, zwłaszcza dzieła, które można określić mianem religij­nych. Takie filmy jak Ostatnie kuszenie Chrystusa (reż. Martin Scorsese, 1988), i niedawno Pasja (reż. Mel Gibson, 2004), wywołały niezwykle gorące, przebiega­jące głównie na poziomie publicystycznym dyskusje, a równocześnie uświadomiły, że nie sposób pomijać w teologicznej refleksji również ekranowych interpretacji Ewangelii. Jednak obok filmów o łatwo rozpoznawalnej tematyce religijnej (ekranizacje Pisma św., hagiografie, w tym niezwykle popularne w ostatnim czasie biografie papieży, liczne opowieści o ludziach żyjących na co dzień wiarą) powstało wiele obrazów, których znaczenie teologiczne nie jest bezpośrednio czytelne.

Okazuje się, że to właśnie kino „ukrytej religijności", przekraczające ograniczenia wyznaniowe, często stawia widza wobec pytań, które prowadzą w stronę transcendencji. Co więcej, historia kina dowodzi, że autorami ważnych filmów stawiających pytania o sens życia, duchowość, Boga, nie zawsze byli ludzie, dla których wiara była czymś oczywistym.

Takim reżyserem był Krzysztof Kieślowski (1941—1996), jeden z najwybitniejszych polskich twórców kina.
Pretekstem dla zrealizowanego przezeń telewizyjnego cyklu Dekalog (1988) stało się Dziesięcioro przykazań, a jego treścią — oparta na autentycznych historiach i dramatach opowieść o losach mieszkańców współczesnego warszawskiego osiedla. Wydawać by się mogło, że analiza i ocena dorobku Kieślowskiego, zamkniętego najpierw decyzją o rozstaniu z reżyserią, a potem — definitywnie — śmiercią, nie pozostawia niedopowiedzeń: liczne wywiady udzielone przez Kieślowskiego oraz jego współpracowników (przede wszystkim współscenarzystę, Krzysztofa Piesiewicza), opracowania książkowe i setki artykułów powstałych za życia i w dziesięcioleciu po śmierci powinny przecież rzucić wystarczające światło na jego fabularne i dokumentalne filmy. Kieślowski jednak wymyka się prostym ocenom: niejednoznaczność świadomie wpisana w jego dzieła prowadzi do zróżnicowanych, pozornie wykluczających się interpretacji.

Reżyser, przedstawiający się jako agnostyk, w dodatku niechętny instytucji Kościoła, w swoich wypowiedziach konsekwentnie unikał przypisywania mu re­ligijnych intencji...


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I
Teologiczne spojrzenia na Dekalog

1. Czym jest Dekalog?
2. Laicki film religijny
3. Percepcja Dekalogu jako filmu religijnego
3.1. Publikacje w prasie filmowej
3.2. Publikacje książkowe
4. Dekalog jako locus theologicus?

Rozdział II
Filmowy Jezus i figury Chrystusa

1. Nurty kina chrystologicznego
2. Typy, transfiguracje, figury
2.1. Rozwój terminologii
2.2. Koncepcja figur Chrystusa

Rozdział III.
Identyfikacja figur Chrystusa w Dekalogu

1. Dekalog, jeden — objawianie Boga
1.1. Treść filmu
1.2. Rama filmu: spojrzenie Ireny, spojrzenie Boga?
1.3. Syn i ojciec
1.4. Ciocia Irena
1.5. Irena i Paweł: dwie figury Chrystusa
2. Dekalog, dwa — Pasja i Zmartwychwstanie
2.1. Treść filmu
2.2. Krótki film o miłościach
2.3. Figura Chrystusa: Andrzej
3. Dekalog, pięć — nadzieja zbawienia
3.1. Treść filmu
3.2. Trzej przypadkowi mężczyźni
3.3. Figura Chrystusa — Piotr
3.4. Figura pozorna — taksówkarz
4. Dekalog, sześć — odkupieńcza miłość
4.1. Treść filmu
4.2. Perspektywa umowy, która kocha
4.3. Tomek — miłość zbawiająca Magdę
5. Dekalog, osiem — niewinne cierpienie
5.1. Treść filmu
5.2. Nieznośny ciężar obojętności
5.3. Elżbieta: Chrystus skazany na śmierć
6. Niepełne figury Chrystusa

Rozdział IV
Milczący świadek: wyjątkowa figura Chrystusa

1. „ Młody mężczyzna " w filmach i scenariuszu
1.1. Dekalog, jeden — mężczyzna w kożuchu
1.2. Dekalog, dwa — mężczyzna w białym fartuchu
1.3. Dekalog, trzy — motorniczy tramwaju
1.4. Dekalog, cztery — wioślarz niosący kanadyjkę
1.5. Dekalog, pięć — robotnik drogowy, malarz
1.6. Dekalog, sześć — niosący bagaż
1.7. Dekalog, siedem — mężczyzna o kulach
1.8. Dekalog, osiem — student
1.9. Dekalog, dziewięć — mężczyzna na rowerze
1.10. Dekalog, dziesięć — nieobecność
2. „ Młody mężczyzna" w zamyśle autorów
2.1. Scenariusze
2.2. Rola „ młodego mężczyzny" według autorów filmu
3. „ Młody mężczyzna" — próby nazwania
3.1. Interpretacje laickie
3.2. Interpretacje religijne
3.2.1. Anioł stróż, anioł śmierci
3.2.2. Bóg
3.2.3. Chrystus
3.2.4. Postać „z innego wymiaru"
4. Możliwa figura Chrystusa

Zakończenie

Bibliografia
1. Publikacje zwarte dotyczące Krzysztofa Kieślowskiego
2. Wywiady z autorami Dekalogu
3. Opracowania

Resume