Obraz Matki Bożej Pokornej w Rudach na tle historii klasztoru. Tradycja ikony w kościele bizantyjskim i łacińskim

Wydano w serii : Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku

Fragment z Przedmowy :

Znajdujące się pomiędzy Gliwicami a Raciborzem Rudy są jed­nym z najstarszych miejsc kultu maryjnego na Śląsku. W sięgają­cym swymi początkami połowy XIII wieku, cysterskim opactwie czczony był obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem zwanej Pokorną.
Zachowane dokumenty historyczne ukazują rozwój kultu i siłę oddziaływania rudzkiego wizerunku na mieszkańców tej ziemi. Do­wodem tego są powstające tu już od średniowiecza modlitwy, pie­śni oraz rozwijający się ruch pielgrzymkowy.

Jednakże w wymiarze artystycznym obraz z Rud pozostawał ciągle nieznany.
Powodem tego były w głównej mierze zmiany, ja­kim uległ on na przestrzeni wieków.
Dopiero przeprowadzone w latach 1990—1991 prace konserwatorskie, w trakcie których usunięto przemalowania odsłaniając oryginał, stworzyły warunki do podjęcia badań nad genezą rudzkiego malowidła.

Dla znalezienia odpowiedzi na pytanie o genezę obrazu Matki Boskiej z Rud, Autor osadza go na tle historii cysterskiego opactwa w Rudach oraz w skomplikowanej religijno-politycznej sytuacji pogranicza śląsko-małopolskiego w średniowieczu. Równo­cześnie zarysowuje szerokie tło z zakresu historii rozwoju motywów maryjnych, które stały się wzorcem dla wielu obrazów Maryi znanych w Polsce i w całej Europie, przez co ukazuje związki ob­razu rudzkiego z kręgami stylistycznymi, w obrębie których obra­zy te powstawały.

Wszystkie te elementy sprawiają, iż praca ks. Piotra Będziń­skiego zainteresuje nie tylko historyków sztuki oraz wszystkich, którym bliskie są dzieje kultury chrześcijańskiej na Śląsku, ale także spełni oczekiwania wielu czcicieli i pielgrzymów do Matki Bożej Pokornej. Jednocześnie jest ona odpowiedzią na stałą po­trzebę monograficznych opracowań o natchnionych dziełach sa­kralnych oraz miejscach kultu Maryi, która jest czczona w wielu sanktuariach tej diecezji i na całej ziemi śląskiej (Jan Paweł II, Gliwice 15.06.1999 r.)...


WSTĘP

Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Kościele podjął tematykę kultu maryjnego, umieszczając go w kontekście chrystologicznym i eklezjologicznym. Rozdział VII tego dokumentu naucza: „Sobór święty umyślnie podaje do wiadomości tę katolicką naukę, napominając równocześnie wszystkich synów Kościoła, aby szczerze popierali kult Błogosławionej Dziewicy, szczególnie liturgiczny, a praktyki i zbożne ćwiczenia ku Jej czci zalecane w ciągu wieków przez Urząd Nauczycielski cenili wysoko i to, co postanowione było w minionych czasach o kulcie obrazów Chrystusa, Błogosławionej Dziewicy, pobożnie zachowywali. (...)
Niechaj następnie wierni pamiętają, że prawdziwa pobożność nie polega ani na czczym i przemijającym uczuciu, ani na jakiejś różnej łatwowierności, lecz pochodzi z wiary prawdziwej, która prowadzi nas do uznawania przodującego stanowiska Bogarodzicielki i pobudza do synowskiej miłości ku Matce naszej oraz do naśladowania Jej cnót" (Konstytucja dogmatyczna o Kościele, r 67). Miejscem, w którym urzeczywistnia się tak rozumiana pobożność, są w szczególny sposób sanktuaria maryjne.

Jednym z najstarszych miejsc kultu Maryi na Śląsku jest sanktuarium w Rudach, gdzie w pocysterskim kościele znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem.

Obraz Matki Bożej jest od kilkuset lat przedmiotem kultu, a w wymiarze artystycznym, dziełem sztuki.
Niniejsza praca stawia sobie za zadanie określenie warsztatu, w jakim obraz powstał oraz czasu, w jakim to miało miejsce. Rozwiązanie powyższych problemów naprowadza ku rozpoznaniu polskiej tradycji obrazowania Maryi z Dzieciątkiem, zaś w dalszej kolejności sięga do tradycji ikony w Kościele łacińskim i bizantyjskim.

Obraz rudzki rozpatrujemy w kontekście historycznym, zarów­no w perspektywie stylistycznej jak i ikonograficznej.
Takie spoj­rzenie umożliwi rozumienie obrazu w Rudach w szerszym spektrum artystycznym.

Badanie obrazu w tak szerokim kontekście historycznym dyktuje konieczność zastosowania metody porównawczej, natomiast rozważania dotyczące treści religijnej, skłaniają ku metodzie ikonograficznej.

Niniejsza praca składa się z trzech części zasadniczych, w obrę­bie których omawiane będą szczegółowe problemy.
W pierwszej przedstawiony jest aktualny stan badań obiektu oraz jego dokładny opis.
W dalszej kolejności ukazane zostaną dzieje rudzkiego malo­widła oraz historia cysterskiego opactwa w Rudach, gdzie obraz aktualnie się znajduje. Historyczne uwarunkowania regionu, okre­ślają jego dzieje polityczne i życie religijne, co zaprezentowane zostanie w piątym punkcie pierwszego rozdziału książki.

W kolejnej części pracy ukazane zostaną przeobrażenia jakim podlegały wizerunki maryjne, w zależności od czasu i środowiska. Rozpoczniemy od środowisk terytorialnie najbliższych — Mało­polski i Czech — przechodząc do środowisk bardziej odległych — italskiego i bizantyjskiego. Dostrzega się znaczącą rolę obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej oraz ikon z kręgu Kościoła Wschodniego w kreowaniu toposu obrazowego Maryi z Dzieciątkiem w polskim obszarze kulturowo-artystycznym. Jest on odbiciem ikony, która powstała w Kościele bizantyjskim, a następnie rozpowszechniona została w kulcie łacińskim.

Powyższe założenia kultowe i artystyczne pozwolą dojść do ge­nezy obrazu z Rud zarówno w zakresie jego stylu, jak i ikonogra­fii. W tym zakresie ukazany będzie charakter duchowości cyster­skiej.
Obraz Matki Bożej z Rud odsłania cechy indywidualne, któ­re określają go jako Maryję Pokorną.



SPIS TREŚCI :

PRZEDMOWA

WSTĘP

ROZDZIAŁ PIERWSZY

OBRAZ MATKI BOSKIEJ RUDZKIEJ W KONTEKŚCIE HISTORYCZNYM

1. Stan badań obrazu
2. Opis formalny obrazu
3. Dzieje rudzkiego wizerunku Maryi
4. Historia opactwa cystersów w Rudach
5. Tło polityczno-religijne pogranicza śląsko-małopolskiego w średniowieczu

ROZDZIAŁ DRUGI

OBRAZ MARYI W ŚREDNIOWIECZU NA TLE KRĘGÓW
STYLISTYCZNYCH MALARSTWA W POLSCE

1. Małopolskie i śląskie obrazy Maryi z Dzieciątkiem
2. Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej i jego oddziaływanie
3. Czeskie typy wizerunków maryjnych
4. Asymilacja i modyfikacje przedstawień Madonny z Dzieciątkiem w Italii
5. Bizancjum jako źródło inspiracji dla europejskich obrazów Maryi z Dzieciątkiem
6. Ikony Maryi z dzieciątkiem w kręgu Kościoła Wschodniego

ROZDZIAŁ TRZECI

GENEZA, IKONOGRAFIA I STYL OBRAZU MATKI BOSKIEJ W RUDACH

1. Obraz w świetle liturgii maryjnej i duchowości cystersów
2. Związek obrazu z kręgami stylistycznymi
3. Oryginalne cechy obrazu

ZAKOŃCZENIE

WYKAZ SKRÓTÓW

BIBLIOGRAFIA

ZUSAMMENFASSUNG

SPIS ILUSTRACJI :

1. Obraz po odsłonięciu oryginału...
2. Odwrocie obrazu po rozmontowaniu i zdjęciu płyty...
3. Odwrocie obrazu po konserwacji...
4. Główne osie kompozycyjne obrazu Matki Boskiej z Rud ...
5. Napis pod obrazem
6. Kartusz nad arkadą wejściową w kaplicy mariackiej w Rudach ...
7. Stratygrafia obrazu przed konserwacją ...
8. Odsłonięta druga warstwa chronologiczna...
9. Odsłonięta trzecia warstwa chronologiczna...
10. Obraz przed konserwacją w 1935 roku. Ukazuje stan zachowa­nia, który jest prawie identyczny
z fazą odsłonięcia czwartej warstwy chronologicznej...
11. Obraz po wyjęciu z ołtarza, przed konserwacją w 1990 roku ...
12. Filiacje męskich klasztorów cysterskich w Polsce ...
13. Matka Boska z Dzieciątkiem, Kraków, kościół św. Marka ...
14. Matka Boska z Dzieciątkiem, Podole, kościół parafialny, obec­nie Muzeum Diecezjalne w Tarnowie ...
15. Matka Boska z Dzieciątkiem, Opole
16. Matka Boska z Dzieciątkiem, Gostyń, kościół filipinów
17. Matka Boska Częstochowska
18. Matka Boska Częstochowska, Racibórz, kościół parafialny ...
19. Matka Boska z Dzieciątkiem, Most, kościół kapucynów ...
20. Matka Boska z Dzieciątkiem z klasztoru na Strahovie ...
21. Matka Boska z Dzieciątkiem, Veveri ...
22. Matka Boska z Dzieciątkiem z katedry św. Wita w Pradze ...
23. Matka Boska z Dzieciątkiem z kościoła pocysterskiego w Złotej Koronie ...
24. Matka Boska z Dzieciątkiem z kościoła parafialnego w Svojsine ...
25. Matka Boska z Dzieciątkiem z Breznic ...
26. Matka Boska z Dzieciątkiem z klasztoru kapucynów z Rudnie
27. Fresk Matki Boskiej z Dzieciątkiem, S. Maria Antiqua, Rzym ...
28. S. Maria dei Servi, Siena, Coppo di Marcovaldo ...
29. Matka Boska z Dzieciątkiem „del Voto", Siena, katedra ...
30. „Madonna Rucellai", Florencja, Duccio ...
31. Madonna Salus Populi Romani, S. Maria Maggiore, Rzym
32. Mandylion z Konstantynopola, Genua, kościół S. Bartolomeo ...
33. Odmiany typu Hodegetrii