Studia nad początkami reformacji protestanckiej na Śląsku — KS. KAZIMIERZ DOLA

WPROWADZENIE

Zebrane studia naświetlają tylko niektóre problemy i przybliżyć mają tylko wybrane wydarzenia związane z początkiem i pierwszym etapem rozwoju refor­macji na Śląsku.
Rozumie się przez „pierwszy etap" zazwyczaj dziesięciolecia do pojawienia się na Śląsku kalwinizmu — wyznania reformowanego (określanego tu mianem kryptokalwinizm).

Najwięcej uwagi poświęcono duchowieństwu. Przywileje stanu duchownego były bowiem, wydaje się, również na Śląsku, jak i w Polsce, powodem odwracania się wiernych, przede wszystkim wyższych stanów społecznych, od „Kościoła kleru". Na przykład w Polsce burza reformacji znacznie wyciszyła się, gdy duchowień­stwu odebrano (lub gdy oddało) część przywilejów immunitetowych, zwłaszcza w zakresie obciążeń podatkowych, sądownictwa nad poddanymi kościelnymi czy też obowiązku wykonywania orzeczeń sądów duchownych przez sądy świeckie.
W diecezji wrocławskiej kapituła katedralna mocno trwała przy obronie wszyst­kich swoich praw. Inna była w tym względzie postawa np. biskupa Jana IV Rotha, który gotów był nie upominać się (w przypadku książąt brzesko-legnickich) o na­leżne instytucjom kościelnym daniny, różnice poglądów prowadziły nawet do okre­sowych konfliktów z kapitułą.
Zwierzchność świecka w swej tendencji do pozbawienia duchowieństwa dawnych przywilejów, do ograniczenia uprawnień kleru, zawłaszczyła dla siebie prawo decydowania o sprawach kościelnych i religijnych; nie zadowoliła się patronatem, który dawał uprawnienia odnośnie do administracji kościelnej, obsady personalnej urzędów, współdziałania w zakresie spraw gospodarczych (tzw. ius circa sacra), ale sięgnęła po prawo decydowania o ustroju Kościoła, o sposobie sprawowania kultu, a nawet o wyznawanej wierze (tzw. ius in sacris).
We Wrocławiu znakomitą okazję władzy świeckiej do interweniowania w sprawy kościelne stwarzały konflikty wewnątrz Kościoła wrocławskiego, spory wśród duchowieństwa wrocławskiego i przyzywanie przez poszczególne spierające się strony pomocy rady miejskiej, oczekiwanie na jej interwencję.
Rozwój wydarzeń na Śląsku zdaje się potwierdzać stwierdzenie angielskiego historyka Geoffreya Barraclougha, że reformacja prowadzona została i ostała się wyłącznie tam, gdzie stanęła za nią i udzieliła jej zdecydowanego poparcia władza świecka. Reformacja stwarzała wspólnoty kościelne nie tylko posłuszne władzy świeckiej, ale całkowicie od niej zależne: to książęta, rady miejskie i właściciele ziemscy odtąd swoim autorytetem nadawali i ustanawiali nowe „porządki kościelne" dla swoich ziem. Nie ostała się więc reformacja np. w Polsce, bo kolejni królowie przełomowych czasów dystansowali się od decydowania o sprawach wyznaniowych.
Zygmunt Stary, mimo swoich sro­gich dekretów z lat 20-tych XVI w., i Zygmunt August deklarowali, że nie są wład­cami sumień, a Stefanowi Batoremu przypisywana jest piękna wypowiedź, charak­teryzująca jego postawę wobec wolności wyznaniowej i niechęć interweniowania w tych kwestiach: „Trzy albowiem rzeczy Bóg sobie zastrzegł: coś z niczego stworzyć, przyszłość przewidzieć i sumieniami władać". Prawo swobodnego rozumie­nia Pisma świętego przyznane wiernym prowadziło do tworzenia zbyt wielkiej liczby grup wyznaniowych. Były na Śląsku miejscowości, gdzie wprowadzenie nowego wyznania nastąpiło z inicjatywy wiernych, a kult zaczął sprawować któryś z miejscowych rzemieślników przy aprobacie przynamniej większości wiejskiej wspólnoty.

Potwierdzać zdaje się sytuacja na Śląsku, że nie można eksponować i akcen­tować złego życia moralnego kleru i niskiego poziomu życia religijnego wiernych, jako powodów rozwoju reformacji, choć kryzys życia zakonnego dotknął niektóre konwenty wrocławskie, np. franciszkanów konwentualnych (minorytów) przyna­leżnych do prowincji saskiej czy augustianów-eremitów, którym przeciwstawić jednak można konwenty franciszkanów obserwantów (bernardynów, wypędzonych dlatego w 1522 r. z miasta) czy dominikanów. Wskazać natomiast trzeba na jedno­stronne przygotowanie duchowieństwa diecezjalnego do pracy parafialnej. Księża byli dobrze przygotowani do sprawowania liturgii, uczestniczyli wszak od uczniow­skich czasów w jej odprawianiu, niezależnie od tego w jakiej szkole się przygotowy­wali, będąc scholarzami stanowili równocześnie kościelną scholę.
Byli liturgami, którzy mieli sprawować sakramenty, przede wszystkim mszę św., zaopatrywać chorych, prowadzić pogrzeby i uczyć wiernych katechizmu. Znacznie słabsze było ich przygotowanie do nauczania kaznodziejskiego i bardzo słabe przygotowanie teologiczne: szli do wiernego i praktykującego ludu bezbronni wobec jakichkolwiek zarzutów, np. w kwestii ustanowienia kapłaństwa czy ofiary mszy św., w kwestii podjętych przez siebie zobowiązań, np. celibatu, posłuszeństwa biskupowi diece­zji, więc w zakresie problematyki, nad którą chciał dysputować np. ksiądz Jan Hess we Wrocławiu w 1524 r. Jest uderzające, że nawet w gronie kapituły katedralnej, której wszyscy członkowie musieli mieć wykształcenie akademickie, a wielu miało tytuły naukowe z filozofii, prawa czy z medycyny, zabrakło teologa, który pod­jąłby wezwanie do wspomnianej dysputy, poproszono o to ludzi z Krakowa.

Duży wpływ na rozwój sytuacji wyznaniowej na Śląsku, zwłaszcza niemiecko­języcznym, miał rozwój luteranizmu we Wrocławiu.
W tym największym i najbo­gatszym mieście śląskim rysowały się bardzo ostro i koncentrowały problemy kościelno-polityczne i społeczno-wyznaniowe obecne w wielu innych miastach. Tu też, w gronie rady miejskiej spotykamy całą grupę ludzi dobrze wykształconych, nawet teologicznie (w przeciwieństwie do kapituły!), zdolnych do rzeczowej krytyki zastanych zwyczajów kościelnych i do konsekwentnego, ale bardzo przezorne­go, ich reformowania.

Odpusty, kamień obrazy, wrzucony jako pierwszy do ogródka kościelnego, również we Wrocławiu mogły budzić zdziwienie i zgorszenie, być przedmiotem ośmieszenia religijności jako naiwnej i kupieckiej, choć przecież bardzo dobrze przysłużyły inwestycjom społecznym miasta, jak budowa szpitali, remonty kościo­łów, budowa dróg.

Nie potrafimy wskazać, aby niejasności teologiczne, niepełne czy niepoprawne nauczanie, mogło być powodem łatwego odprowadzenia od wiary przeciętnych wiernych. To raczej przemycanie nowych treści teologicznych pod płaszczem daw­nego wystroju kościołów, niezmienionych szat liturgicznych, dotychczasowego obrzędu i ksiąg, było częstszym powodem odprowadzenia wiernych od Kościoła katolickiego.

Dziękuję Wydziałowi Teologicznemu i Wydawnictwu Diecezjalnemu za przy­jęcie do druku i wydanie tego niewielkiego zbioru dawniejszych prac.


TREŚĆ :

WPROWADZENIE

JAN IV ROTH BISKUP WROCŁAWSKI 1482—1506
Rys osobowości w kontekście sporów kościelnych w diecezji

DUCHOWIEŃSTWO W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM
W PRZEDEDNIU REFORMACJI (1450—1520)
1. Duchowieństwo w społeczeństwie polskim II połowy XV wieku
2. Wzorzec kapłana w teologii i ustawodawstwie
3. Przykład życia duchownych

DUCHOWIEŃSTWO A MIASTO W PRZEDDZIEŃ REFORMACJI
(NA PRZYKŁADZIE WROCŁAWIA)

DUCHOWIEŃSTWO ŚLĄSKIE W PIERWSZYM OKRESIE REFORMACJI (1520—1585)
1. Miejsce duchowieństwa w życiu religijnym diecezji w 1520 roku
2. Stan diecezji i duchowieństwa w latach 1550—1585
2.1. Zmiany liturgiczno-wyznaniowe
2.2. System beneficjalny i patronaty
2.3. Postawa biskupów wrocławskich
3. Seminarium

CHRISTUS PRAECEPIT — ECCLESIA SANCIVIT
Wrocławska dysputa teologiczna wokół tez księdza Jana Hessa 20—24 kwietnia 1524 roku
1. Geneza i okoliczności
2. Przebieg
3. Echa

ODPUSTY W ŚREDNIOWIECZNYM WROCŁAWIU
1. Rozwój historyczny praktyki odpustowej
2. Wrocławskie kanony pokutne
3. Odpusty udzielone kościołom i mieszkańcom Wrocławia

POKUTA KOŚCIELNA NA ŚLĄSKU W XV I XVI WIEKU
Nauka o pokucie i jej praktyka w Kościele katolickim i w gminach luterańskich
1. Praktyka pokuty kościelnej w diecezji wrocławskiej
2. Praktyka pokutna gmin luterańskich

WIECZERZA PAŃSKA U PROTESTANTÓW NA ŚLĄSKU
Wiara i obrzęd w pierwszym okresie rozwoju reformacji
1. Wrocław i księstwo wrocławskie
2. Księstwa brzeskie, legnickie i oleśnickie
3. Księstwa ziębickie i oleśnickie
4. Księstwo cieszyńskie
5. Kalwinizm (kryptokalwinizm) na Śląsku

UWAGI O PIERWSZYM ETAPIE ROZWOJU REFORMACJI NA ŚLĄSKU
(DO 1555 ROKU) I JEJ NASTĘPSTWACH