Od indyferentnej ludności do śląskiej narodowości? Postawy narodowe ludności autochtonicznej Górnego Śląska w l. 1945-2003

Autorka monografii prof. zw. dr hab. Maria Wanda Wanatowicz jest Kierownikiem Zakładu Historii Najnowszej 1918 — 1945 Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego.

Z notatki wydawniczej :

W książce omówione zostało kształtowanie się świadomości narodowej ludności autochtonicznej na obszarze historycznego Górnego Śląska wraz z rezultatami tegoż procesu w zmienionych uwarunkowaniach społeczno-politycznych po zakończeniu II wojny światowej.

Praca zawiera bogatą egzemplifikację dokumentującą utrzymywanie się grupy ludności indyferentnej narodowo na tym obszarze w całym drugim półwieczu XX wieku.

O sposobie prezentacji problemu decyduje koncentracja na świadomości społecznej — zarówno potocznej, najczęściej zmitologizowanej, funkcjonującej w postaci przekazywanych bezrefleksyjnie treści, jak i tej krzewionej przez środowiska społeczno-polityczne i administracyjne, głównie w celach politycznych, oraz wyrosłej na gruncie refleksji naukowej, najbardziej zobiektywizowanej.

Autorka najpierw analizuje terminologię będącą przejawem świadomości społecznej w kwestii postaw narodowych mieszkańców górnośląskiego pogranicza. Przedstawia założenia polskiej polityki narodowościowej wobec autochtonicznych mieszkańców Górnego Śląska po zakończeniu II wojny światowej oraz prezentuje obraz ich postaw narodowych w przekazach źródłowych i opracowaniach z lat 1945 — 1956.

Kolejne rozdziały dotyczą postrzegania kwestii narodowościowych Górnego Śląska w okresie od 1956 do 1989 roku, oraz publicznej debaty toczącej się nad kwestią postaw narodowych ludności autochtonicznej Górnego Śląska w latach 1989 — 2003. Na koniec, Autorka omawia postawy narodowe rodzimych mieszkańców Górnego Śląska z perspektywy RFN.

WSTĘP :

Wytyczenie nowych granic Polski po II wojnie światowej sprawiło, że prawie cały należący w przeszłości do Niemiec Śląsk znalazł się na terytorium państwa polskiego, a jego górnośląska część, stanowiąca wcześniej obszar pogranicza międzypaństwowego, z geograficznego punktu widzenia przestała nim być. Nowo utworzone województwo śląskie (nazywane także śląsko-dąbrowskim), które wchłonęło cały historyczny Górny Śląsk (rozumiany jako obszar znajdujący się od połowy XVIII wieku do 1922 roku w rękach Prus, a potem zjednoczonych Niemiec, wyodrębniony administracyjnie w 1816 roku jako rejencja opolska), znalazło się w centrum południowej Polski. Kolejne podziały administracyjne na Śląsku tego stanu rzeczy (w sensie przynależności państwowej) nie naruszyły.

Utrwaliły tylko funkcjonujące od 1922 roku pojęcie Śląska Opolskiego jako odrębnego terenu, używane potocznie bardzo często obok terminu „Górny Śląsk", zawężanego do obszaru należącego w latach 1922 — 1939 do Polski. Masowe ruchy migracyjne, jakie wystąpiły po 1945 roku, zmieniły jednak w sposób istotny oblicze demograficzne i etniczno-narodowe obu części Górnego Śląska (w niniejszej pracy termin ten utożsamiany jest z obszarem rejencji opolskiej, także wówczas gdy jest mowa o samym „Śląsku Opolskim"). Mimo tych głębokich przeobrażeń, dokonujących się w warunkach ustroju społeczno-politycznego, który cechowały tendencje centralistyczne i unitarne, mimo przyjętej przez władze PRL-owskie doktryny o istnieniu państwa jednonarodowego, bez mniejszości narodowych, co dotyczyć miało także Górnego Śląska, zachował on jednak cechy obszaru pogranicznego w znaczeniu socjohistorycznym i jako taki był nadal obiektem sporu polsko-niemieckiego — nie tylko terytorialnego, lecz także narodowo­ściowego.

Z przyczyn ustrojowych nie brała w nim udziału Niemiecka Repub­lika Demokratyczna (znalazła się przecież wraz z Polską w tym samym bloku państw), gdzie organizowanie się ruchu przesiedleńczego zostało zakazane, lecz Republika Federalna Niemiec.

Celem niniejszej pracy jest prezentacja procesu kształtowania się świadomości narodowej ludności autochtonicznej i jego rezultatów w całkowicie zmienionych uwarunkowaniach społeczno-politycznych, jakie w Polsce nastały po zakończeniu II wojny światowej. Badacze dziejów Górnego Śląska pierw­szej połowy XX wieku w większości zgodni są w tym, że społeczeństwo Górne­go Śląska weszło w okres wojny z niezakończonym procesem segregacji na­rodowej i wyszło z niego z obliczem jeszcze bardziej trudnym do jednoznacznej kwalifikacji.

Ci historycy, którzy wypowiadali w tej kwestii odmienne poglądy, zmienili je po 1989 roku. Przełom polityczny, jaki rok ten rozpoczął, zin­tensyfikował sam proces przemian świadomościowych i spowodował ogromne zainteresowanie nimi, niemalejące do dzisiaj.

Uznanie roku 2003 za cezurę końcową wynikało z potrzeby podania wyników spisu ludności przeprowadzo­nego w Polsce w czerwcu 2002 roku (opublikowanych w połowie 2003 roku), dopuszczającego podawanie także narodowości śląskiej, oraz zaprezentowania reakcji społecznej na ten fakt. Informacje o tym stanowią — moim zdaniem najlepszą postać zakończenia całości rozważań.

Proces przemian świadomości narodowej i jego rezultaty w środowisku autochtonicznych mieszkańców Górnego Śląska w drugim półwieczu XX wieku jest znacznie trudniej śledzić niż zjawiska te zachodzące w poprzedzającym je stuleciu, kiedy to na całym obszarze historycznego Górnego Śląska toczyła się otwarta walka o wciągnięcie w orbitę własnego narodu (niemieckiego lub polskiego) jak największej liczby mieszkańców tej ziemi, tj. ich zgermanizowanie lub spolonizowanie.

Obok ostrej rywalizacji obu nacjonalizmów dokony­wał się naturalny proces asymilacji z jednym lub drugim narodem jako efekt koegzystencji w ramach małych społeczności lokalnych czy też oddziaływa­nia struktur państwowych na żyjącą w ich trybach społeczność. W różnych okresach siła przyciągania niemieckiego i polskiego obozu była różna, a wy­zwalające ją czynniki zmieniały się. Nie zawsze stroną słabszą była spo­łeczność polska.

Walka toczyła się przede wszystkim o pozyskanie elementu indyferentnego jeszcze narodowo, bardzo licznego. Oba rywalizujące nacjona­lizmy zawłaszczały go dla swego narodu. Polska i niemiecka strona przyj­mowały odmienne kryteria podziału narodowościowego i kreowały własny wizerunek oblicza narodowościowego Górnego Śląska.

Historyk z trudem porusza się tu w gąszczu zróżnicowanych, nierzadko zmitologizowanych racja­mi ideologiczno-politycznymi opinii.

Często trudno znaleźć jakiś racjonalny klucz do wyjaśnienia różnicy stanowisk, bo go nie ma tam, gdzie propaganda podporządkowana jest tylko celom politycznym. Mimo to każdy badacz od­powie, że lepszy jest nadmiar informacji niż ich niedostatek lub jednostron­ność.

Badacz stosunków narodowościowych w okresie PRL, nie tylko w odniesieniu do Górnego Śląska, zdany jest w większym stopniu na źródła pośrednie. Do wniosków dochodzi okrężnymi drogami, bo pozbawiony jest możliwości korzystania z otwartej dyskusji, jaka w kwestiach narodowościowych podejmowana była bardzo często w drugiej połowie XIX i w pierw­szej połowie XX wieku, gdy do konfrontacji niemieckiej i polskiej dochodziło na tym samym terenie, w bezpośrednim zderzeniu się obu podmiotów, co znajdowało szerokie odbicie w ówczesnej publicystyce.

W drugiej połowie XX wieku polsko-niemiecki spór o oblicze narodowe górnośląskich autochtonów toczył się przez „żelazną kurtynę", dzielącą Polskę i RFN. Zaciążył na nim silnie odmienny model ustrojowy bloków politycz­nych, do których oba państwa należały.

Mimo nowej otoczki ideologicznej, jaka towarzyszyła konfrontacji polskiej i niemieckiej myśli politycznej w kwes­tii narodowej po II wojnie światowej, można bez trudu doszukać się w tym sporze o narodowość Ślązaków kontynuacji dawnej polskiej i niemieckiej myśli politycznej.

W RFN ziomkostwa Ślązaków problem silnie nagłaśniały. PRL traktowała ich głosy jako propagandę „zgniłego kapitalizmu", który nie chce się pogodzić z utratą bogactw Śląska, należących do ludu polskiego i admini­strowanych przez socjalistyczne państwo. W okresie PRL-owskim nie stroniono od tematu stosunków narodowo­ściowych na Górnym Śląsku.

Przeciwnie — nagłaśniano je szeroko, ale zgodnie z duchem obowiązującej doktryny: polskości rodzimych mieszkańców Śląska.

W latach II Rzeczypospolitej prowadzono i popularyzowano w Polsce szeroko badania nad polskością Śląska w okresie piastowskim, natomiast w PRL skoncentrowano się na dokumentowaniu polskości ludu górnośląskiego w cza­sie od Wiosny Ludów do powstań śląskich, potem na polsko-niemieckich zmaganiach w latach międzywojennych o zachowanie polskiego oblicza tej ziemi, jej obronie we wrześniu 1939 roku oraz ruchu oporu podczas oku­pacji.

Propagowano także model zintegrowanej społeczności socjalistycznej złożonej z autochtonów i imigrantów, współżyjących ze sobą bezkonfliktowo i współdziałających na rzecz budowy podstaw socjalistycznej ojczyzny. Władze partyjne i państwowe (albo raczej państwowo-partyjne) oraz przedstawiciele różnych środowisk społecznych wiedzieli, że potoczna świadomość nie odpowiada temu sielankowemu obrazowi (świadczą o tym przytaczane w pracy opinie formułowane na użytek wewnętrzny), ale nie dopuszczali do publicz­nych debat na ten temat. Odmienne od oficjalnie głoszonych poglądy uze­wnętrzniały okresy odwilży politycznych.

Okres PRL-owski — chociaż zachował pryncypia ideologiczne także w odniesieniu do kwestii narodowych — nie oznaczał stagnacji w zakresie postaw i poglądów środowisk naukowych, literackich, a także politycznych. W tym rozległym czasie ulegały one stopniowej modyfikacji albo nawet całkowitej zmianie.

Przypomnijmy, że w okresie PRL Edmund Jan Osmańczyk zdążył na­pisać nie tylko prace przesiąknięte silnym serwilizmem wobec władzy ludowej, ale także ostrym krytycyzmem. Nie był w swej postawie osamotniony. Ewoluowały znacznie poglądy historiografii polskiej dotyczącej XIX- i XX-wiecznych dziejów Śląska, także w odniesieniu do oblicza kwestii narodowościowej na tym obszarze.

Ich prezentacja jest również celem niniejszej pracy.

Nad obrazem stosunków narodowościowych Górnego Śląska przez całe omawiane tu dziesięciolecia unosił się cień volkslisty, cień polityki rehabilita­cyjnej i weryfikacyjnej. W przypadku historycznego obszaru Górnego Śląska rozróżnianie terminów „rehabilitacja" i „weryfikacja" jest istotne, ponieważ pierwszy odnoszono do posiadaczy volkslisty (a ta obowiązywała tylko na terenie Śląska należącego przed 1939 rokiem do Polski), a drugi — do miesz­kańców, którzy jej nie podlegali, czyli do zamieszkujących tereny przed­wojennego niemieckiego Górnego Śląska, nazywanego powszechnie w języku polskiej nauki i publicystyki Śląskiem Opolskim. Po formalnym rozwiązaniu sprawy czynniki rządzące nie chciały do tej kwestii powracać.

W świadomości zarówno ludności miejscowej, jak i napływowej ten problem tkwił jednak jak cierń. Przez jego pryzmat nieoficjalnie oceniano nadal postawy narodowe auto­chtonicznej ludności.

Oceny te były bardzo rozbieżne, oscylowały pomiędzy „wallenrodyzmem" a „zdradą". Rodziły frustracje z powodu niesatysfakcjonującej patriotów śląskich oceny miejscowej polskości. Nie wystarczało utrwala­nie legendy powstań śląskich, popularyzowanie bohaterskiej obrony Śląska we wrześniu 1939 roku ani działań w ruchu oporu. Chociaż więc omawiany okres aż do roku 1989 nie obfitował w tak otwarte, kontrowersyjne dyskusje na temat postaw narodowych autochtonicznych mieszkańców Górnego Śląska jak pierwsza połowa XX wieku, to problem był jednak nadal aktualny.

Według utartych przekonań o zakresie i metodzie badań historycznych, ich przedmiotem mają być wyłącznie tzw. procesy zakończone, a więc zjawiska, które możemy poznać w całej ich rozciągłości, mogąc ocenić nie tylko ich genezę, przebieg, ale także skutki.

Co skłania zatem historyka do przekrocze­nia bariery roku 1989, który otwiera w odniesieniu do kwestii świadomościo­wych (etnicznych i narodowych) etap odrębny, jeszcze niezakończony. Trudno nawet obecnie przewidzieć, jak długo ujawniać się będą i jaką postać przybiorą różne deklaracje tożsamościowe — tak jednostkowe oraz masowe, które pobudzone zostały przez przełom polityczny dokonany w 1989 roku.

Odpowiedź jest prosta. Z tej perspektywy inaczej wygląda obraz tego, co naprawdę kryły w warstwie podskórnej dziesięciolecia PRL, a także głębsza przeszłość. Lata dziewięćdziesiąte minionego wieku i początek nowego, XXI stulecia ujawniły, że przemiany świadomościowe na Górnym Śląsku, zapoczątkowane w XIX wieku, nadal trwają, tak więc rok 1989 ani ich nie zamyka, ani nie otwiera, zmienia tylko oblicze.

Dochodzenie w badaniach historycznych do współczesności ma co najmniej tylu zwolenników ilu przeciwników. Nie można przyjmować żadnych z góry ustalonych rozwiązań, ale należy rozpatrywać indywidualnie każdy temat, aby odpowiedzić na pytanie, czy korzystniej będzie, uwzględniając cel poznawczy, śledzić dalszy jego rozwój, czy też zaniechać go, wiedząc, że zjawisko trwa dalej.

Wydaje się, że potrzeby niniejszego tematu przemawiają za pierwszym wariantem. Przy czym zawarte w niniejszej pracy rozważania dotyczące lat 1989 — 2003 mają na celu tylko ukazanie klimatu i kierunku przemian.

Wyczerpujące potraktowanie przebiegu ówczesnych dyskusji toczących się wokół kwestii tożsamości autochtonicznej ludności przekracza możliwości pojedynczego badacza (nawet z uwagi na rozmiary kwerendy). Ponadto historyk wkracza tu w dziedzinę badań pokrewnych dyscyplin: socjologii, etnografii, politologii i łatwo może popełnić błąd w interpretacji zebranego przez reprezentantów tych nauk materiału.

Dlatego ten fragment pracy ma charakter narracji, rzadziej występują w nim refleksje odautorskie, chyba że te narzucają się jako bezdyskusyjne. Objaśnienia wymaga część tytułu pracy, wyrażona w słowach: ...w świadomości społecznej. Mają one kluczowe znaczenie dla tematu pracy. Precyzują bliżej jej cel i charakter. Badania nad zjawiskami świadomości narodowej są zbyt subtelną materią, aby można było przedstawiać je tak, jak historyk wojskowości odtwarza przebieg bitwy czy historyk gospodarki cykle produkcyjne wyodrębniane za pomocą wymiernych parametrów. Od dawna badacze świadomości narodowej poszukują metod właściwych dla poznania tej kwestii. Jak dotychczas nie znaleźli lepszej metody niż odtwarzanie jej na podstawie zarejestrowanych przez źródła obrazów owej świadomości przez współczesnych świadków wydarzeń.

W niniejszej pracy uwzględniam kilka warstw świadomości społecznej :

— świadomość potoczną funkcjonującą w postaci przekazywanych bezrefleksyjnie treści, najczęściej zmitologizowaną,
— świadomość krzewioną przez środowiska społeczno-polityczne i administracyjne w celach utylitarnych, politycznych głównie,
— świadomość wyrosłą na gruncie refleksji naukowej, najbardziej zobiektywizowaną.

Te wszystkie postacie świadomości są podmiotem niniejszej pracy.

„W opiniach społecznych" czy „w świadomości społecznej"? - zapyta socjolog, zapewne nie bez powodu. Treść pracy — w moim odczuciu — wskazuje na bardziej odpowiedni termin: „w świadomości społecznej". Opinie wyrażane są w słowach, świadomość może znajdować odzwierciedlenie w postawach, zachowaniach, działaniach.

Zamieszczony obszerny wykaz wykorzystanych w niniejszej pracy źródeł i literatury wskazuje, że istnieje dostateczne zaplecze źródłowe, a także znacząca już literatura naukowa, obiektywnie naświetlająca realia okresu PRL, także w zakresie różnych aspektów podjętego tu tematu. Po 1989 roku (wcześ­niej nie było ku temu inspiracji i odpowiedniego klimatu politycznego) jest to pierwsza próba charakterystyki postaw narodowych miejscowej ludności w czasie PRL. Obecnie okres jego trwania ma  wyznaczoną nie tylko dolną, lecz także górną cezurę. Jednak im większa perspektywa czasu dzieli badacza od 1989 roku, tym łatwiej jest dostrzegać prawdziwe oblicze minionej rzeczy­wistości również w zakresie postaw narodowych.

Analizowany w pracy okres jest rozległy chronologicznie i niejednorodny politycznie. Cechę — zarówno źródeł, jak i opracowań — stanowi ich fragmentaryczność i duże rozproszenie, co sprawiło, że lista wykorzystanych pozycji jest długa. Mają one różną wartość poznawczą, ale wszystkie wnoszą cenne elementy do tej różnorodnej mozaiki faktów, postaw i opinii, z jakiej zrekonstruowana została niniejsza praca.

Rezygnując ze szczegółowej charak­terystyki wykorzystanego zaplecza źródłowego i opracowań (praca zawiera pełny ich wykaz), chciałabym jednak zwrócić uwagę na nierównomierny roz­kład ilościowy źródeł i literatury dla poszczególnych etapów całego omawiane­go okresu. Po 1989 roku wzrosła ilość prac naukowych oraz publikowanych dokumentów (archiwalnych i innych), które niezmiernie ułatwiają badania nad latami 1945 — 1951. Następne dziesięciolecia wymagają już większej penetracji zasobów bibliotecznych i archiwalnych aby odtworzyć nie tylko oficjalne stanowisko władz PRL wobec kwestii narodowościowej na Górnym Śląsku ale także jego skrywane oblicze.

To ostatnie demaskowane było przez ziomkostwa Schlesierów, których publikacje docierały do Polski i zmuszały stronę polską (władze rządowe, partyjne, środowiska naukowe) do zajmowania polemicz­nego stanowiska. Natomiast dla lat 1989 — 2003 historyk dysponuje ogromną ilością źródeł publicystycznych (prasowych głównie), rezultatami badań pro­wadzonych przez socjologów, politologów, etnografów. Ten nadmiar, często sprzecznych opinii, nie ułatwia pracy historykowi.

WYKAZ SKRÓTÓW :

BDO — Bund Deutscher Osten
BDM — Bund Deutscher Mädel
HJ — Hitlerjugend
JDP — Jungdeutschepartei
KC — Komitet Centralny
KOR — Komitet Obrony Robotników
KPZR — Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego
KW — Komitet Wojewódzki
MO — Milicja Obywatelska
NRD — Niemiecka Republika Demokratyczna
NSDAP — Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei
PPR — Polska Partia Robotnicza
PPS — Polska Partia Socjalistyczna
PRL — Polska Rzeczpospolita Ludowa
PSL — Polskie Stronnictwo Ludowe
PUBP — Państwowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
PZPR — Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
PZZ — Polski Związek Zachodni
SA — Sturmabteilung
SD — Stronnictwo Demokratyczne
SP — Stronnictwo Pracy
SS — Schutzstaffen
UBP — Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
VD — Volksdeutsch
WRN — Wojewódzka Rada Narodowa
WUBP    — Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
ZBoWiD — Związek Bojowników o Wolność i Demokrację
ZLNŚ — Związek Ludności Narodowości Śląskiej
ZR — Związek Radziecki
ZSRR — Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I

Terminologia jako element przejawu świadomości społecznej w kwestii postaw narodowych mieszkańców górnośląskiego pogranicza

Rozdział II

Założenia polskiej polityki narodowościowej wobec autochtonicznych mieszkańców Górnego Śląska i ich realizacja w latach 1945 — 1951

Rozdział III

Obraz postaw narodowych ludności autochtonicznej Górnego Śląska w przekazach źródłowych i ówczesnych opracowaniach (1945 — 1956)

Rozdział IV

Postrzeganie kwestii narodowościowych Górnego Śląska w latach 1956 — 1989

Rozdział V

Publiczna debata nad kwestią postaw narodowych ludności autochtonicznej Górnego Śląska w latach 1989 — 2003

Rozdział VI

Postawy narodowe autochtonicznych mieszkańców Górnego Śląska z perspektywy RFN

Zakończenie   

Wykaz wykorzystanych źródeł i opracowań

Wykaz skrótów   

Indeks nazwisk   

Summary   
Zusammenfassung

Uwaga: ostatni egzemplarz magazynowy z lekkimi zarysowaniami okładki !