Osobowościowe uwarunkowania preferencji zawodowych młodzieży

Z notatki wydawniczej :

Interdyscyplinarne studium prezentuje związki między preferencjami zawodowymi młodzieży
a takimi uwarunkowaniami osobowymi, jak temperament, samoocena, poczucie kontroli, postawa twórcza.
Autorka zakłada, że istnieje swoiste sprzężenie rozwoju zawodowego i preferencji zawodowych
z procesem kształtowania osobowości. Z tego względu koncentruje uwagę na zagadnieniu rozwoju zawodowego
oraz omawia podstawowe koncepcje osobowości, podejmując uprzednio próbę ukazania wielowymiarowości tego pojęcia.
Przedstawione przez nią wyniki badań empirycznych dają m.in. wgląd w przekrój współczesnych zainteresowań
zawodowych młodzieży, ukazując jednocześnie ich powiązanie z cechami osobowości.
„Praca integruje teorię z praktyką edukacyjną w newralgicznym obszarze osobowościowych uwarunkowań preferencji
zawodowych młodzieży. Jest to praca istotna dla integracyjnego myślenia o rozwoju zawodowym młodzieży”
– napisał w swej recenzji wydawniczej prof. zw. dr hab. Stefan M. Kwiatkowski.


Wstęp

Koncentracja na preferencjach zawodowych młodzieży stanowi wynik przeświadczenia o znaczeniu
tej problematyki dla każdego, kto zajmuje się działalnością wychowawczą czy edukacyjną.
Preferencje zawodowe należy rozpatrywać w ścisłym związku z kategorią rozwoju zawodowego,
który można określić jako dynamiczny i stadialny proces zmian jakościowych i ilościowych
dokonujących się w obrębie osobowości człowieka, a prowadzący do ustalenia swego miejsca
w przestrzeni społeczno-zawodowej (por. CZARNECKI K., KARAŚ S., 1996).

Podjęcie się rozważań nad zagadnieniem preferencji zawodowych młodzieży wymaga odwołania się
do procesu kształtowania osobowości, gdyż przyjmuje się tu tezę o izomorfizmie rozwoju zawodowego
z rozwojem osobowości. Ponieważ proces ten nie odbywa się w społecznej próżni, należy podkreślić
rangę sprzężenia pomiędzy zadatkami wrodzonymi jednostki a czynnikami zewnętrznymi, środowiskowymi.
W jego przebiegu szczególną wagę należy przypisać wychowaniu, edukacji oraz wszelkim wpływom
niezorganizowanym, które muszą być brane pod uwagę, gdy analizuje się jakość rozwoju zawodowego.
Generalnie, biografię zawodową i preferencje zawodowe warunkują zintegrowane wpływy czynników podmiotowych,
tkwiących w jednostce, oraz przedmiotowych, a więc leżących poza nią.
Świadomość wewnętrznego „wyposażenia”, przekonanie o własnych możliwościach, stanowią rodzaj filtra,
który pozwala oszacować, co jest dla jednostki optymalne.
Dynamika rozwoju zawodowego, w dużym uproszczeniu, polega na interioryzacji pewnych treści związanych stricte
z wykonywaniem w przyszłości określonego zawodu, którego specyfikę musi jednostka zasymilować z własnymi aspiracjami,
dążeniami lub zasobami. Podstawowym wymogiem jest tu zatem swoista kongruencja, synergia czy kompromis
pomiędzy możliwościami jednostki a wymaganiami, jakie wiążą się z wykonywaniem konkretnego zawodu.
Te możliwości i zasoby stanowią wypadkową wyposażenia biologicznego jednostki, jej właściwości psychologicznych,
częściowo zaś zależą od warunków społeczno-ekonomicznych, w których ona egzystuje.
Właściwości biologiczne, psychiczne bądź nawet cechy fizyczne warunkują rozwój i kształtowanie osobowości,
w obrębie której należy doszukiwać się źródeł aktywacji oraz motywacji do określonych zachowań.
O ile w myśl teorii cech zachowania stanowią wyraz właściwości czy dyspozycji jednostki, to kierując się potrzebą
samorealizacji, jednostka będzie zorientowana na środowiska, które pozwolą jej na ekspresję własnej osobowości.
Założenie to jest jednym z istotniejszych w teorii wyboru zawodu Johna L. HOLLANDA (1973) i uznaje się je za kluczowe.
Podzielając pogląd, iż poprzez pracę jednostka powinna zaspokajać swe najważniejsze potrzeby, w tym potrzebę
samorealizacji, należy podkreślić znaczenie zgodności jej osobistych preferencji z zadatkami, którymi ona dysponuje.
Zatem przedmiotem badania w niniejszej pracy było ustalenie kongruencji między osobowościowymi czynnikami
a warunkowanymi przez nie tendencjami do wyboru konkretnych zawodów czy, inaczej, jej afektywnymi orientacjami zawodowymi.
Jakkolwiek zwraca się uwagę na aspekt samodzielnego podejmowania decyzji zawodowej przez młodzież, należy mieć
na uwadze ewentualność udzielania jej pomocy w tym względzie. Szczególną rolę odgrywają tu nauczyciele oraz doradcy
zawodowi, którzy kierując się wiedzą o wychowanku, powinni pomóc mu właściwie zaprojektować lub utorować drogę zawodową.
Jak się dziś powszechnie zauważa, istotą tego wsparcia powinno być kierowanie niedyrektywne, opierające się na
nieustającym dialogu mającym na celu przede wszystkim poznanie podmiotu oraz kształtowanie jego samoświadomości.
Zdaniem Alicji KARGULOWEJ (1986) wszelkie doradztwo czy poradnictwo powinno opierać się na kształtowaniu autonomii jednostki,
dążeniu ku integracji jej osobowości, rozwijaniu autorefleksji i określeniu własnej tożsamości.
Podkreśla konieczność uświadamiania młodzieży ich szans i realnych możliwości edukacyjnych i zawodowych,
odwołując się do współczesnego rynku pracy. Ponadto na gruncie systemu szkolnego powinno się rozwijać umiejętności decyzyjne,
adaptacyjne i udzielać pomocy w kształtowaniu aktywnej postawy życiowej.
Preferencje zawodowe są swoistym wskaźnikiem projektów zawodowych młodzieży. Tych nie sposób rozpatrywać bez
uwzględnienia jego osobowościowych uwarunkowań. Jednocześnie jednak zachodzi konieczność analizy uwarunkowań kontekstowych,
społecznych, które pośrednio wpływając na osobowość, stanowią równie ważny wyznacznik tak decyzji życiowych,
jak i zawodowych. Środowisko społeczne, rodzina, szkoła pełnią tu funkcję stratyfikacyjną i dlatego niewątpliwie istotny jest swoisty kapitał,
który jednostka dziedziczy na gruncie kontaktów z otoczeniem. Rangi nabierają tu zatem takie czynniki, jak społeczne położenie
jednostki, postawy, wartości osób znaczących, wywierających wpływ na jej osiągnięcia, kształtujących autopercepcję,
motywację do rozwoju i urzeczywistniania siebie.
Należy zaznaczyć, iż podjętym tu rozważaniom towarzyszyło przekonanie o zintegrowanym wpływie czynników osobowościowych
i środowiskowych na preferencję zawodów przez młodzież. Podstawowym było założenie, iż osobowość jednostki z konglomeratem
jej cech i specyficznych uzdolnień, przekonań, oczekiwań oraz postaw stanowi dynamiczną i otwartą strukturę, która organizuje
oraz wyznacza zakres i treść działań jednostki, jej aktywność, tworzenie planów i ich realizację. Jednocześnie, przyjmując
założenia interakcyjnego modelu osobowości, respektuje się znaczenie oddziaływań zewnętrznych.
Mając na uwadze złożoność struktury, jaką jest osobowość, należy podkreślić, iż perspektywa podjętych tu rozważań
nie jest wyczerpująca. Zakładając istnienie związków między „zasobami” jednostki i jej grawitacją do określonych profesji
ze względu na potrzebę realizacji własnej osoby, wyselekcjonowano te właściwości osobowości, które uznano za kluczowe
w tym procesie. Zawarto wśród nich temperament, samoocenę, umiejscowienie poczucia kontroli oraz postawę twórczą.
Jednocześnie zakładając, iż decyzja zawodowa to nie pojedynczy akt wyboru, ale długoletni proces poprzedzony innymi decyzjami,
należy respektować możliwość zaistnienia innych jego uwarunkowań. Wśród nich ważną wagę należy przypisać wartościom,
jakim hołduje młodzież, zainteresowaniom oraz czynnikom zewnętrznym, które również mają niebagatelny wpływ na kształtowanie
tożsamości i światopoglądu młodzieży.
Praca niniejsza jest studium badawczym, w ramach którego próbowano przede wszystkim ustalić zależności pomiędzy
wybranymi właściwościami osobowości a preferencjami zawodowymi. J.L. HOLLAND (1973) zakłada, iż oscylacja wokół określonych
zawodów jest zawsze związana z poszukiwaniem takiego środowiska, w którym jednostka mogłaby zrealizować cały swój potencjał.
Stanowiłoby ono zatem właściwe podłoże urzeczywistniania własnych zainteresowań, zdolności, wartości czy aspiracji oraz
określonych cech osobowości. Jest jednocześnie wyrazem preferencji zawodowych.
Preferencje zawodowe kształtują się w toku rozwoju zawodowego, którego tłem niejako jest rozwój osobowości człowieka.
Jak wspomniano wcześniej, zakłada się tu, że o biografii zawodowej i preferencjach do wykonywania określonych zawodów
będą w dużym stopniu decydowały czynniki podmiotowe, dyspozycje osobowościowe. Niniejsze założenie stanowi punkt
oparcia planowania własnych badań i płaszczyznę odniesienia w analizie uzyskanych wyników.
Jego odzwierciedleniem jest również przyjęta konstrukcja niniejszej pracy, w której zamieszczono sześć rozdziałów.
Całość pracy poprzedzono wstępem, który stanowi wprowadzenie w podjętą problematykę badań.
Rozdział pierwszy został poświęcony zagadnieniu preferencji zawodowych. Skoncentrowano się tu na czynnikach, które mają
wyraźny wpływ na ich kształtowanie się. Większość autorów, przywołanych w tym rozdziale teoretycznym, upatruje przyczyn
wyboru zawodu w obszarze czynników osobowościowych. Odwołano się tu więc do kategorii zainteresowań oraz innych czynników,
dyspozycji osobowościowych, które — wchodząc ze sobą w interakcję — mogą determinować preferencje zawodowe,
a w konsekwencji koncentrację na wybranych zawodach. Przywołano tu koncepcje m.in. Johna L. HOLLANDA (1973),
Franka PARSONSA (1969), Ann ROE (1964). Ponieważ wybór zawodu nie jest jednorazowym aktem, a raczej procesem,
zaproponowano również jego ujęcie w kontekście złożonego procesu decyzyjnego.
Przedmiotem rozdziału drugiego są niektóre poglądy na istotę osobowości. Jak się okazuje, wielość interpretacji zjawisk
związanych z osobowością uniemożliwia jednoznaczne zdefiniowanie tej kategorii. Różnice w poglądach na istotę osobowości
należy tłumaczyć niedostępnością tejże kategorii bezpośredniej jej obserwacji, a wszelkie twierdzenia dotyczące osobowości
mogą mieć charakter jedynie wysoce probabilistyczny.
Rozdział trzeci traktuje o wybranych elementach osobowości (temperamencie, samoocenie, poczuciu kontroli oraz postawie twórczej),
które na podstawie analizy literatury uznano za kluczowe dla kształtowania się preferencji zawodowych.
Założenia teoretyczne badań własnych, przedmiot, cele badań, problematyka badawcza stanowią treść rozdziału czwartego.
Opisano również zmienne, sformułowano hipotezy badawcze, dokonano charakterystyki metod pomiaru zmiennych.
Rozdział piąty zawiera analizę uzyskanych wyników badań. Opisowi poddano tu zatem czasowe i energetyczne wymiary temperamentu
młodzieży oraz pozostałe zmienne — samoocenę, poczucie kontroli oraz wyniki w zakresie postawy twórczej i odtwórczej.
Omówiono również rezultaty uzyskane w zakresie preferencji zawodowych oraz zaprezentowano teoretyczny model zależności,
który testowano w badaniu.
W rozdziale szóstym dokonano ilościowej i jakościowej analizy wyników oraz zawarto podsumowanie, będące ich syntezą.
Niniejsze opracowanie może stanowić cenne źródło analiz dla wszystkich osób, które w praktyce edukacyjnej podejmują się
działań skoncentrowanych na pomocy młodzieży w wyborze optymalnego środowiska zawodowego — zgodnego z ich
predyspozycjami. Praca ta może również zaciekawić studentów pedagogiki i pokrewnych jej kierunków zainteresowanych
problematyką preferencji zawodowych i ich uwarunkowaniami.


SPIS TREŚCI :

Wstęp

1. Preferencje zawodowe jako kategoria rozwoju i wskaźnik orientacji zawodowej

2. Wielowymiarowość pojęcia „osobowość” na tle wybranych teorii i koncepcji

3. Osobowościowe determinanty wyboru zawodu

3.1. Temperament
3.2. Samoocena
3.3. Umiejscowienie poczucia kontroli
3.4. Postawa twórcza

4. Założenia metodologiczne badań własnych

4.1. Założenia teoretyczne
4.2. Przedmiot i cele badań
4.3. Problemy badawcze
4.4. Zmienne i wskaźniki
4.5. Hipotezy badawcze
4.6. Metody, techniki i narzędzia badawcze
4.6.1. Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT) Jana Strelaua
4.6.2. Inwentarz Samowiedzy Marceli TUKAŁŁO i Renaty WIECHNIK
4.6.3. Kwestionariusz do badania poczucia kontroli (KBPK) Grażyny Krasowicz i Anny Kurzyp-Wojnarskiej
4.6.4. Kwestionariusz Twórczego Zachowania (KANH) Stanisława Popka
4.6.5. Inwentarz Preferencji Zawodowych (VPI) Johna L. Hollanda
4.7. Statystyczne metody opracowania zebranych danych
4.8. Przebieg badań i charakterystyka badanej grupy

5. Prezentacja i analiza wyników badań

5.1. Wprowadzenie
5.2. Temperament w badanej populacji młodzieży
5.2.1. Wymiary „czasowe” zachowania
5.2.2. Wymiary „energetyczne” zachowania
5.2.3. Struktura temperamentu
5.3. Samoocena młodzieży
5.4. Umiejscowienie poczucia kontroli
5.5. Postawa twórcza
5.6. Preferencje zawodowe w badanej grupie młodzieży
5.7. Osobowościowe uwarunkowania preferencji zawodowych młodzieży. Prezentacja modelu teoretycznego

6. Analiza ilościowa i jakościowa wyników badań

7. Podsumowanie

Bibliografia
Indeks osobowy
Spis tabel
Spis wykresów
Spis schematów

Summary
Zusammenfassung