Oświata w otoczeniu burzliwym. Migotliwe konteksty i perspektywy rozwoju współczesnej edukacji

Z notatki wydawniczej :

Integralnym elementem zmian, jakie niesie z sobą ponowoczesny, zglobalizowany świat, jest edukacja.
Jaki ma być model szkoły, edukacji, przyszłości?, jaka ma być ponowoczesna szkoła, nowoczesne wychowanie,
nowoczesny nauczyciel? I wreszcie: jak przygotować dzieci i młodzież do radzenia sobie z burzliwością otoczenia,
z niepewnością, w jakiej nieustannie żyją? Czy wymagania wobec nowej szkoły można pogodzić z koniecznością
realizowania programu szkolnego, poszerzania wiedzy uczniów?
Na te i wiele innych pytań postanowili odpowiedzieć autorzy poszczególnych tekstów prezentowanego tomu.
Ich rozważania koncentrują się wokół zagadnienia oświaty w otoczeniu burzliwym w wymiarach: edukacyjnym,
socjologiczno-prawnym, metodycznym. Rozważania zawarte w prezentowanym tomie z jednej strony stanowią swoisty
rejestr problemów, z jakimi boryka się współczesna oświata, a z drugiej – mogą być punktem wyjścia pogłębionej,
interdyscyplinarnej dyskusji nad kierunkami jej rozwoju.


Wprowadzenie

Pojęcie „otoczenie burzliwe” zrodziło się na gruncie teorii organizacji i określa otoczenie, czy inaczej środowisko,
w którym występuje wysoki stopień niepewności, gwałtowne zmiany kulturowe, w tym także zmiany skali wartości
i zachowań dużych grup ludzi, zmiany demograficzne, zmiany warunków bytowych społeczeństw.
Powszechnie uważa się, że żyjemy w takim burzliwym otoczeniu, którego niestabilność dotyka wszystkich wymiarów
ładu społeczno-kulturowego. Częścią tego ładu jest oświata, która odzwierciedla go, współtworzy, pozostaje pod jego wpływem
i razem z nim podlega procesowi kształtowania się nowej racjonalności — postmodernistycznego czy ponowoczesnego przełomu.

Ponowoczesność jest trudna, zrodziła się z potrzeby rewizji założeń modernizmu, napiętnowania jego skutków w różnych sferach życia,
stawiania nowych pytań. Jest próbą życia z ambiwalencją, napięciem, sprzecznością. Jej podstawowe hasła to wolność,
różnorodność, pluralizm, brak zaufania do „wielkich projektów”. Ponowoczesność to także zgoda na wieloznaczność, lokalność,
wielość częściowych perspektyw, zgoda na człowieka wielowymiarowego, złożonego, często wewnętrznie skłóconego z sobą samym,
zdezintegrowanego. Perspektywa ponowoczesna budzi obawy o to, że może się okazać perspektywą przede wszystkim zagrożeń
i złudzeń z ich poważnymi konsekwencjami: destrukcją prawdy, rozproszeniem, inwazją powierzchownego życia, kultury popularnej
opartej na rozrywce i konsumpcji, chaosem kulturowym. Budzi też jednak nadzieję, ponieważ stwarza okazję do wielości
i różnorodności rozwiązań, swobody w poszukiwaniach. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, podają w wątpliwość
wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące jednostkę ludzką, piszą o człowieku, który odczuwa przede wszystkim
pragnienie wolności od wszelkich prawd narzucanych z góry, który chce, aby moralność była jego własnym wyborem.

Jaki jest najważniejszy wymiar postmodernistycznego czy ponowoczesnego świata? Większość z nas gotowa jest odpowiedzieć
jednym słowem — zglobalizowany. To przecież koncepcja globalnej wioski miała charakteryzować świat końca XX wieku,
kiedy media elektroniczne miały radykalnie zmniejszyć odległość między ludźmi, zredukować ich izolację i jednocześnie przywrócić im
pierwotne samopoczucie mieszkańców wioski lub członków plemienia. W innym miejscu znajdziemy określenie, że globalizacja
to zespół dokonujących się na naszych oczach procesów, które tworzą jeden wspólny świat. Czy tak już się stało?
Czy już żyjemy w globalnej wiosce? Czy jesteśmy członkami ponowoczesnego, zglobalizowanego świata i uczestniczymy
w globalnej kulturze? Na te pytania nie znajdziemy jednoznacznej odpowiedzi, choć większość znawców problemu nie ma wątpliwości
co do tego, że proces globalizacji trwa i nabiera przyspieszenia. Współczesny świat przeszedł od systemu zbudowanego
na podziale do systemu zbudowanego na integracji.
Globalizacja obejmuje coraz więcej sfer naszego życia — polityczną, ekonomiczną, militarną, kulturalną.
Jest procesem podobnym do procesu przyrodniczego, którego się nie ocenia — można powiedzieć, że jest przyjemny lub nieprzyjemny,
ale nie można powiedzieć, czy jest dobry czy zły, bo oceny moralne trudno wyrażać wobec procesów tak żywiołowych, jak globalizacja.
Jest to proces nieodwracalny. Za głównych „agentów” globalizacji uznawane są przede wszystkim telewizja i Internet,
oferujące różnym społecznościom, narodom, grupom standardy kulturowe i określone wzory zachowania.
Mówi się o tym, że wiek XXI jest wiekiem kultury. Ryszard Kapuściński w wykładzie na ostatnim Kongresie Kultury Polskiej stwierdził,
że o ile w dawnych dziejach ludzkości największą wartością była ziemia, potem maszyna, o tyle w nowoczesnej cywilizacji taką wartość
stanowi umysł ludzki — jego zdolności poznawcze i kreatywne. Aby umysł ten miał dogodne warunki rozwoju, musi rozwijać się
w otoczeniu kulturalnym najwyższej jakości. Nie wszyscy mogą w takim otoczeniu funkcjonować, a zatem świat dojrzeje do nowego podziału
— nie tylko na bogatych i biednych, ale także na tych, którzy będą mieli dostęp do wiedzy i kultury, oraz tych, którzy takiej możliwości
będą pozbawieni, a tym samym skazani na marginalność i drugorzędność.

Czym zatem jest globalizacja: wielkim „wyzwolicielem” czy wielkim „dyktatorem”?
Znawcy twierdzą, że jednym i drugim. Jedno wiemy na pewno — globalizacja to nieunikniona teraźniejszość i przyszłość,
a także nadzieja dla wielu krajów i ich mieszkańców. Dopiero w przyszłości znajdziemy odpowiedź na pytanie, czy ockniemy się
kiedyś w jednolitym gospodarczo, politycznie i kulturowo świecie, czy wprost przeciwnie — świat nabierze jeszcze większej
różnorodności, barwności i zaoferuje jednostkom do wyboru niespotykaną skalę możliwych sposobów życia.
Ta druga wizja wydaje się pewniejsza, pogłębiający się nieustannie proces globalizacji wyzwolił bowiem zapotrzebowanie na różne
lokalne i jednostkowe tożsamości; w odrębności, różnorodności i lokalności ludzie szukają schronienia przed globalizacją.

Integralnym elementem zmian, jakie niesie z sobą ponowoczesny, zglobalizowany świat, jest edukacja. Kolejny raz poszukujemy
modelu szkoły i edukacji przyszłości, zadajemy sobie pytania, jaka ma być nowoczesna szkoła, nowoczesne wychowanie, nowoczesny
nauczyciel; jak przygotować dzieci i młodzież do radzenia sobie z burzliwością otoczenia, z niepewnością, w jakiej nieustannie żyją.
Przed szkołą staje zadanie przygotowania młodzieży do życia i funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym i gospodarce
opartej na wiedzy, do nabycia przez nią takiej kompetencji kulturowej, która umożliwiałaby efektywne współdziałanie ludzi z sobą,
mimo istniejących między nimi różnic. Znawcy problemu nie mają wątpliwości co do tego, jaka powinna być współczesna dobra szkoła.
Ta instytucja nie tylko powinna wyposażyć uczniów w wiedzę, ale przede wszystkim kształcić ich postawy i umiejętności,
nakłaniać do samodzielnego podejmowania decyzji, kreatywności, elastyczności, wykorzystywania nowoczesnych technologii
do nauki i do pracy. Dobra szkoła powinna pomagać uczniom w poszukiwaniu sensu życia, stać u boku rodziny, której ważnym
zadaniem jest wychowanie młodego pokolenia. Czy te wymagania wobec nowoczesnej szkoły można pogodzić z koniecznością
realizowania programu szkolnego, poszerzania wiedzy uczniów? Czy możliwe jest wykreowanie takiej szkoły w nieustannie
zmieniającym się otoczeniu społeczno-kulturowym?
Na te i szereg innych pytań postanowili odpowiedzieć autorzy poszczególnych rozdziałów niniejszego opracowania.
Ich rozważania koncentrują się wokół zagadnienia oświaty w otoczeniu burzliwym w wymiarach:
a) edukacyjnym:
— aksjologiczne aspekty edukacji w otoczeniu burzliwym;
— edukacja kulturowa w otoczeniu burzliwym;
— obraz i kierunki przemian zawodu nauczycielskiego;
— nowoczesna szkoła;
b) socjologiczno-prawnym:
— analiza socjologiczna „otoczenia burzliwego”;
— obrzeża wykluczenia społecznego w edukacji;
— prawo jako próba wprowadzenia ładu w „otoczenie burzliwe”;
— koszty jednostkowe i grupowe w niestabilności społecznej;
c) metodycznym:
— edukacja wczesnoszkolna i przedszkolna w otoczeniu burzliwym — refleksje metodyczne.

Rozważania zawarte w prezentowanej pracy z jednej strony stanowią swoisty rejestr problemów, z jakimi boryka się współczesna
oświata, a z drugiej strony mogą być punktem wyjścia pogłębionej, interdyscyplinarnej dyskusji nad kierunkami jej rozwoju.

Halina Rusek


SPIS TREŚCI :

Wprowadzenie (Halina Rusek)

Zawirowania i konteksty współczesnej edukacji

Zbigniew Kwieciński — Pedagogika i wychowanie po 11 września
Krystyna Duraj-Nowakowa — Poszukiwanie ładu w edukacji. Refleksje humanistyczne o migotliwych kontekstach
społeczno-kulturowych
Stanisław Palka — Nauki pedagogiczne a stabilizowanie oświaty w otoczeniu burzliwym
Piotr Błajet — O potrzebie perspektywy antropologicznej w edukacji

Współczesna edukacja w perspektywie socjologicznej

Jitka Skopalová — Sociologie deviantního chowání — mechanismus nálepkování [tekst w jęz. czeskim]
Andrzej Kasperek — Kultura przedsiębiorczości w czasach burzliwych. Refleksje socjologa
Jadwiga Mazur — Pokolenie transformacji — między nadzieją a zagrożeniami
Antonín Staněk — Evropská dimenze a výchova k občanství [tekst w jęz. czeskim]
Izabela Pietrzak — Szkoła wobec kwestii bezrobocia. Prozatrudnieniowa i socjalna działalność szkoły
szansą dla dzieci z rodzin dotkniętych bezrobociem

Przemiany kulturowe w otoczeniu burzliwym

Hanna Zielińska-Kostyło — Jakie rozwiązania oferuje nam edukacja w czasie permanentnego kryzysu kultury?
Alina Górniok-Naglik — Miejsce kultury w edukacji
Urszula Morszczyńska — Aksjologiczne punkty odniesienia subkultury młodzieżowej
Jadwiga Uchyła-Zroski — Muzyka techno i jej wartości w świetle burzliwych przemian kulturowych
Wiesława A. Sacher — Aksjologiczny chaos medialnej akulturacji muzycznej dzieci i młodzieży
Anna Ulwańska — Emisja głosu — profesjonalne kształcenie w kontekście przekazu estetycznego współczesnych mass mediów
Bogumiła Tarasiewicz — Koncerty szkolne — między edukacją a komercją

Między nauczycielem a uczniem — w stronę efektywnej komunikacji

Andrzej Twardowski — Dlaczego nauczyciele mają trudności w porozumiewaniu się z uczniami?
Ilona Nowakowska-Buryła — Rozwijanie samodzielności poznawczej warunkiem przygotowania uczniów do
funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym
Beata Oelszlaeger — Kształcenie do zadawania pytań
Małgorzata Bortliczek, Izabela Łuc — Obraz szkoły w wypowiedziach dzieci
Sylwia Jakubiec — Nauczyciel i uczeń w elektronicznej sieci — ewolucja kontaktów interpersonalnych
Edyta Skoczylas-Krotla — Wokół współczesnej edukacji językowej dziecka

Problemy zawodu nauczycielskiego

Małgorzata Zalewska-Bujak — Obraz i przemiany zawodu nauczyciela w trzecim tysiącleciu
Lidia Wollman — Podmiotowość nauczycieli, czyli wolność upozorowana
Joanna Kulesza — Awans zawodowy nauczyciela w latach 2000—2004. Przemiany podstaw prawnych
Ewa Ogrodzka-Mazur — Konstruowanie przez nauczycieli sytuacji aksjologiczno-edukacyjnych w kształceniu zintegrowanym
Jadwiga Oleksy, Małgorzata Romanowska — Wybrane aspekty trudności adaptacyjnych nauczycieli pierwszego szczebla
kształcenia podstawowego do warunków edukacji zintegrowanej
Renata Reclik — Wiedza merytoryczna z zakresu matematyki studentów edukacji wczesnoszkolnej

Uczeń w szkole — perspektywy i zagrożenia jego rozwoju

Mariola Marszałek, Aleksandra Minczanowska — Znaczenie klasy szkolnej w rozwoju podmiotowej orientacji dziecka w klasach I—III
Bogusława Cholewa-Gałuszka — Wdrażane i planowane działania na rzecz „zapewnienia odpowiedniej jakości edukacji”
wynikające z Narodowego Planu Działań na Rzecz Dzieci 2004—2012 „Polska dla Dzieci”
Ewa Jędrzejowska — Uczeń z dysleksją rozwojową jako wyzwanie edukacyjne
Małgorzata Kuć — Nieprawidłowe środowisko wychowawcze jako czynnik kryminogenny
Łucja Dawid — O (nową) humanizację edukacyjnej przestrzeni szkoły
Sławomira Sadowska — Wizerunek osób niepełnosprawnych w społeczeństwie a realizacja powinności szkół
w poznawczej redefinicji pojęcia „osoba niepełnosprawna”
Marta Hozer, Marek Koćmiel — Demograficzne, ekonomiczne i kulturowe uwarunkowania wyników egzaminów maturalnych
w 2005 roku. Województwo śląskie na tle pozostałych województw

Edukacja medialna — wizje i zagrożenia

Tatiana Kłosińska — Wczesna edukacja medialna i jej uwarunkowania
Izabela Bieńkowska — Komputerowe wspomaganie kształcenia uczniów klas młodszych
Renata Kozieł — Komputerowe wspomaganie procesu kształtowania umiejętności arytmetycznych
uczniów klas I szkoły podstawowej
Yevheniya Smyrnova-Trybulska — Szkoła przyszłości w społeczeństwie informacyjnym
Małgorzata Drost — Kontrowersje wokół podręczników kształcenia zintegrowanego

Instytucje edukacyjne w zmieniającej się rzeczywistości cywilizacyjnej

Kazimierz Denek — Uniwersytet w Europie wiedzy
Wiesława Walkowska — Kształcenie wyższe w kontekście umiejętności kluczowych
Danuta Kurzyna-Chmiel — Organizacja szkoły lub placówki oświatowej na podstawie wewnętrznych źródeł prawa
Beata Przyborowska — Kultura organizacyjna wysokiej tolerancji niepewności w instytucjach edukacyjnych
Bronisława Dymara — Poszukiwanie ładu umysłu i serca w przestrzeniach szkoły, edukacji i codziennego życia
Danuta Uryga — Mała wiejska szkoła jako teren obywatelskiego nieposłuszeństwa