Ossoliński, Moskorzowski, Sarbiewski – mowy pogrzebowe. Teksty w dialogu

Z notatki wydawniczej :

Na prezentowaną publikację składają się dwie części:
pierwsza to analiza retoryczna pięciu oracji żałobnych,
druga – edycja mów przedstawionych w części pierwszej.
Mowy Jerzego Ossolińskiego i Andrzeja Moskorzewskiego wiążą się
z samą uroczystością pogrzebową, i ukazują zakorzenienie tekstu
oratorskiego w konkretnych okolicznościach. Mowę Jerzego Ossolińskiego
i dwie mowy Stanisława Sarbiewskiego łączy relacja: wzorzec – naśladownictwo.
Prezentowana w części drugiej edycja mów wydobytych z rękopisów jest pierwszą
próbą zastosowania wobec tekstów oratorskich metody odtworzenia tradycji tekstu.
Jej efektem jest zaproponowanie archetypu mowy Ossolińskiego oraz
udokumentowanie przekazów w aparacie krytycznym.


WPROWADZENIE

Veritas filia temporis

Książka ta jest poniekąd powrotem do rozpoznanego już mówcy i tekstów już kiedyś czytanych.
Powrotem, który ma umożliwić inne spojrzenie: skupienie się na szczegółach - zbierających jak
w soczewce szersze problemy w miejsce przeglądowego ujęcia, dążącego do uchwycenia całości.
Jest więc również fragmentem i wyborem w sposób nieunikniony skazanym na arbitralność.
Jak każdy wybór - niesie z sobą zobowiązanie do ujawnienia kształtującej go motywacji.
Najogólniej została ona wskazana już w tytule. Przedmiotem badawczego zainteresowania
są dwie mowy pogrzebowe Jerzego Ossolińskiego czytane wraz z oracjami Andrzeja Moskorzowskiego
i Stanisława Sarbiewskiego, które się z nimi wiążą.
Związek ten jest dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, przemowa pogrzebowa odczytywana jest w „towarzystwie”
innej mowy, pochodzącej z tego samego pogrzebu - to przypadek oracji Jerzego Ossolińskiego i Andrzeja Moskorzowskiego.
To najbardziej naturalna, typowa dla ceremonii pogrzebowej XVII w. sytuacja, gdy na słowa wygłaszane w imieniu
rodziny odpowiada ktoś „od gości”. Tekst oratorski pozostaje w takim przypadku przede wszystkim
dokumentem okoliczności. Nawet w postaci zapisu niesie z sobą pamięć o całej fundującej go sytuacji retorycznej.
Sytuuje się najbliżej nieuchwytnej dziś dziedziny oralności - stwarzającego go żywego słowa.
Zobowiązuje do rozpoznania kontekstu historyczno-kulturowego, podjęcia trudu odnalezienia szczegółowych
okoliczności i uchwycenia ich dynamiki.
Wybór mów Ossolińskiego i Moskorzowskiego z pogrzebu Stanisława Cikowskiego motywowany jest nie tylko
rzadko spotykaną możliwością zaprezentowania dwu oracji składających się na jeden „akt pogrzebowy”,
ale również niezwykłością samych okoliczności: polemicznym starciem katolika i arianina.

Po drugie, mowa pogrzebowa zostaje odczytana w relacjach z tekstami, dla których stała się wzorem - to przypadek
mowy Ossolińskiego na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego i dwu oracji Stanisława Sarbiewskiego.
Poniekąd zwolniony z zakotwiczenia we współtworzącej go rzeczywistości tekst oratorski funkcjonuje już
całkowicie w obszarze pisma. To dzięki zapisowi i związanym z nim procesom lektury, możliwości wielokrotnego
powracania doń, przepisywania i wypisywania może wejść w oddziaływanie z innymi tekstami.
Utrwalony w piśmie zamiera, by zyskać nowe „życie”.
Wybór tekstów mów Ossolińskiego i Sarbiewskiego jako ilustracji takiego pokrewieństwa jest nie tyle specjalnie
umotywowany, co na razie jedyny możliwy. Nieprzedstawiana dotąd praktyka imitacji rodzimych mówców
to bowiem temat wymagający dalszych badań.

Książka ta jest nie tylko świadectwem czytania tekstów, ale także starań, by dać każdemu możliwość ich odczytania.
Jej część druga zawiera bowiem edycję pięciu omawianych oracji. Zostały one wydobyte z rękopisów.

W przypadku mów z pogrzebu Stanisława Cikowskiego, a także mów Stanisława Sarbiewskiego jest to jedyny
możliwy sposób ich poznania, gdyż zachowały się tylko w przekazach rękopiśmiennych.
Mowa Ossolińskiego na pogrzebie Marcina Szyszkowskiego została opublikowana w XVII w. w antologii Mówca
polski... Jana Pisarskiego (1668 r.). Jednak publikacja oparta na przekazie pochodzącym z drugiej ręki musiała
zostać potraktowana na równi z takimiż przekazami rękopiśmiennymi.
Postępowanie edytora w sytuacji zachowania się licznych przekazów, ale niepochodzących od autora,
jest szczególnie utrudnione. Wybór metody obciążony był dodatkowo wątpliwościami wynikającymi z wyjściowej analizy
sytuacji wchodzenia tekstu w obieg rękopiśmienny. Można bowiem zakładać, że tekst został przez mówcę zapisany
w jakiejś postaci przed wygłoszeniem, że był spisany po wygłoszeniu (w każdym przypadku mógł się różnić od przemowy
rzeczywiście wygłoszonej), albo że zapis pochodzi od osób trzecich (np. powstał w wyniku notowania) - przy czym
możliwości te nie musiały się wykluczać. Uzasadnionym wyborem postępowania może się więc wydawać trzymanie się
zasad wydawania utworów okolicznościowych. Jednak w niniejszej edycji podjęta została próba udostępnienia postaci tekstu,
która opiera się na odtworzeniu jego tradycji. Próbie tej towarzyszy świadomość niemożności sprostania wszystkim
rygorom takiego postępowania. Już sama podstawa źródłowa została wybrana nie z całości zachowanych zabytków oratorskich,
lecz z bazy źródeł oratorstwa w rękopisach od XVII do połowy XVIII w., obejmującej jedynie około 6000 zapisów oracji,
powstałej w wyniku rejestracji manuskryptów zawierających szczególnie liczne przekazy mów.
Wynikiem przeprowadzonego postępowania tekstologicznego jest wydanie tekstu popularnej mowy Jerzego Ossolińskiego
na pogrzebie biskupa Szyszkowskiego w postaci archetypu uzyskanego przez zbudowanie na podstawie piętnastu przekazów
stemmy tekstu. Wobec oracji z pogrzebu Cikowskiego nie udało się ustalić szczegółowych relacji pomiędzy przekazami,
ale ich analiza pozwala przypuszczać, że i tu, przy wejściu tych tekstów do tradycji rękopiśmiennej, leżał jeden przekaz.
Jednak nawet w tej sytuacji zestawienie dwunastu przekazów mowy Ossolińskiego i dziesięciu - mowy Moskorzowskiego
umożliwia przedstawienie poprawionego w wielu miejscach tekstu, a także może być punktem wyjścia do dalszych
badań. Publikowane mowy Sarbiewskiego stanowią przypadek szczególny, gdyż podstawą ich wydania jest rękopis autora.
Zachowanie autografu pozwala zaprezentować dokumenty swady tego niezbyt znanego mówcy.
Jak każdy fragment, również i ta książka niesie w sobie nadzieję, że powstaną kiedyś opracowania i wydania
staropolskiego oratorstwa znacznie pełniejsze, które przedstawią je wreszcie współczesnemu czytelnikowi,
jemu też pozostawiając ostateczną ocenę.


SPIS TREŚCI :

Wprowadzenie

Ossoliński i Moskorzowski — polemika na pogrzebie

Ossoliński i Sarbiewski — z praktyki imitacji


Mowy pogrzebowe

Jerzy Ossoliński: mowa na pogrzebie Stanisława Cikowskiego

Andrzej Moskorzowski: mowa na pogrzebie Stanisława Cikowskiego

Jerzy Ossoliński: mowa na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego

Stanisław Sarbiewski: mowa na pogrzebie Jana Bartnickiego

Stanisław Sarbiewski: mowa na pogrzebie pani Wereszczyńskiej


Komentarz edytorski

Znaki i skróty przyjęte w edycji

Zasady transkrypcji

Opis źródeł

Aparat krytyczny

Objaśnienia


Indeks osobowy

Spis ilustracji

Streszcz. w jęz. ang. i ros.


INDEKS OSOBOWY

Aleksander Karol Waza, królewicz polski 156
Ambroży św. 29, 30
Andrzejowicz Walerian 24
Anna Katarzyna Konstancja Wazówna, królewna polska 158
Apollodor z Aten 141
Ariusz 30
Augustyn św. 29
Barłowska Maria 7, 9, 12, 68, 70, 116, 140
Bartnicka Elżbieta 62
Bartnicki Jan 56, 62-64, 72, 77, 78, 93-96, 129, 159
Bartnicki Krzysztof 62
Bartnicki Wojciech 62
Barycz Henryk 40
Bellarmino Roberto 151
Bieńkowski Ludomir 26
Bobrowicz Jan Nepomucen 26, 152
Boczyłowic Jakub 44
Bodniak Stanisław 13, 147
Bolesław Śmiały, król polski 26, 141
Brożek Mieczysław 23
Brückner Aleksander 21
Charliński (Charłęski) Krzysztof 54
Chemperek Dariusz 145
Chłapowski Krzysztof 49, 157, 159
Chodkiewicz Jan Karol 107
Chrościcki Juliusz 145
Chrząstowska Jadwiga 111
Cichocki Kasper 14, 15
Cikowscy h. Radwan, ród 20, 25, 31, 39, 40, 81, 82, 85, 141
Cikowska Dorota z Błońskich 17, 18, 41, 42, 87, 150
Cikowska z Działyńskich Elżbieta 143
Cikowska z Komorowskich Anna 148
Cikowski Jan 40
Cikowski Krzysztof 16, 32
Cikowski Mikołaj 147
Cikowski Stanisław dziad 13, 85, 148
Cikowski Stanisław ojciec, podkomorzy krakowski 13-15, 20, 31, 32, 38, 40, 44, 82, 86, 140, 142, 143, 147, 148
Cikowski Stanisław, podkomorzyc krakowski 8-13, 15-17, 19, 22, 25, 34, 36, 37, 41, 44, 81-87, 106-115, 131, 133, 140, 144
Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 22, 23, 42, 43, 59, 67, 141, 153, 163, 164
Cynerski Stanisław 14
Czacki Tadeusz 20, 129
Czaplic Jerzy 40
Czaplic Marcin 40
Czapliński Władysław 47, 140
Czarliński Bonawentura 22
Czartoryscy h. Pogoń, ród 12, 50, 53, 63, 102, 128
Czubek Jan 14
Damianowicz Samuel 108
Daniel prorok 29, 142
Daniłowicz Jan 17
Daniłowiczowa Zofia z Żółkiewskich 17
Dariusz I, król perski 164
Dąbrowicz Elżbieta 12
Dąbrowski Eugeniusz 29
Dembińska Anna 107, 111
Długosz Jan 15
Dobińscy h. Trąby, ród 117
Dönhoff Jerzy 113
Doré Tomasz 67
Dürr-Durski Jan 38
Dutkiewicz Józef E. 20, 141
Dziechcińska Hanna 8
Enniusz (Quintus Ennius) 59, 126, 153, 163
Epikur 68
Eustachiewicz Maria 37
Falniowska-Gradowska Alicja 14, 157
Ferdynand II Habsburg, cesarz austriacki 147
Filipowski Marcin 71
Förster Georg 44
Fredro Andrzej Maksymilian 52
Fulińska Anna 66, 68, 69, 80
Gawiński Jan 144
Gąsiorowski Antoni 14, 54, 101, 157, 159
Gmiterek Henryk 54
Gołębiowski Łukasz 129
Gorzkowski Albert 42, 68
Gosławski Adam 32
Górnicki Łukasz 33, 145
Grabski Stanisław 117
Grobicki NN 54
Grodziecki Adam 147
Gryglewicz Feliks 26
Grzegorz Paweł z Brzezin 147
Grześkowiak Radosław 108
Grzymułtowski Krzysztof 112
Gulbinowicz Henryk 158
Habsburgowie, ród 148
Hajdukiewicz Leszek 23
Hennicki Jakub 113
Henryk, książę Walii 15
Herbest Benedykt 21
Herburt Jan 17
Herburtowa Konstancja z Przerembskich 17
Hezjod 67
Homer 67
Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 67
Horyszowska NN 54, 65
Horyszowski Stanisław 54, 78
Iwanicki Tobiasz 21
Jahn Otto 23
Jakub I Stuart, król angielski 14, 16, 140, 143
Jan Albert Waza, królewicz polski 158
Jan Kazimierz Waza, królewicz polski 56, 92, 158
Jan III Sobieski 109
Jezus Chrystus 26, 29, 142, 156
Jędrzejowczyk Maciej 26
Józef II Habsburg, cesarz austriacki 64
Kaligula (Caius Iulius Caesar Germanicus Caligula) 70
Kalinowski Marcin 37
Karmanowski Olbrycht 38
Karol Ferdynand Waza, królewicz polski 158
Karol Sudermański, król szwedzki 14, 148
Kiszczyna Barbara z Radziwiłłów 107, 111
Knapski Grzegorz 148
Kochanowski Jan 50, 68, 149
Kochowski Wespazjan 37
Komorowski Jan 54, 56, 64, 65, 69-71, 78, 79
Kondraciuk Piotr 64, 159
Koniecpolski Stanisław 52, 55
Koniecpolski Zygmunt Aleksander 118, 156
Konopczyński Władysław 13
Konorska Lucja 39
Konorski Bolesław 39
Konrad Paweł 22
Konradowa Anna 22
Konstancja z Habsburgów, królowa polska 56, 91, 158
Korolko Mirosław 149
Kossowski Aleksander 40
Kot Stanisław 21
Kotarbiński Tadeusz 39
Krasiński Walerian 16
Kruszyńska Elżbieta 51
Kryski Feliks 56
Krzywy Roman 142
Krzyżanowski Julian 101
Kurzeniecki Stefan 55, 79
Kwiatkowska-Frejlich Lidia 27, 28
Kwintylian (Marcus Fabius Quintilianus) 22, 23, 66, 87, 141
Lausberg Heinrich 42
Lepszy Kazimierz 143, 148
Leszczyńscy h. Wieniawa, ród 142
Leszczyński Bogusław 119
Lipsjusz Just 70
Lipski Jan 118
Lubieniecki Jakub 21
Lubieniecki Krzysztof 40
Lubieniecki Stanisław 16
Lubieniecki Stanisław 40
Ludwik XIII, król francuski 56
Łętowski Ludwik 157
Łukasz św. Ewangelista 29
Łukaszyk Romuald 26
Maciejewski Janusz 9, 12
Maciejowski Bernard 150
Maksymilian Habsburg, arcyksiążę austriacki 148
Maleszyński Dariusz Cezary 146
Marciniak Ryszard 118
Marek św. Ewangelista 29, 30, 142
Mateusz św. Ewangelista 29-30, 142
Merczyng Henryk 16
Michalczuk Stanisław 160
Miltiades 96, 164
Misiurek Jerzy 27
Mniszech Józef 109
Moskorzowska z Dudyczów Regina 144
Moskorzowska z Wiszowatych Anna 145
Moskorzowski Andrzej 7, 8, 10-12, 30, 35-39, 42-44, 84, 87, 106-114, 133, 144
Moskorzowski Hieronim 13, 144
Moskorzowski Hieronim 30
Moskorzowski Hieronim Gratus 145
Moskorzowski Jan 109
Muszyńska Krystyna 16, 117, 119
Muszyński Michał 118
Myszkowski Piotr 151
Myszkowski Zygmunt 158
Naborowski Daniel 50
Napiórkowska Barbara 55
Niesiecki Kasper 26, 50, 152, 155
Nitecki Piotr 158
Nowodworski Bartłomiej 116
Oborski Tomasz 91, 118, 158
Ogonowski Zbigniew 21
Oleśniccy h. Dębno, ród 28
Ołtarzowska Maryna Elżbieta 51
Opaliński Edward 159
Orzechowscy h. Rogala, ród 13
Orzechowski Stanisław 40
Ossolińscy h. Topór, ród 102, 116
Ossolińska Anna z Firlejów 140
Ossolińska Zofia z Cikowskich 15, 18, 87, 150
Ossoliński Baldwin 40, 150
Ossoliński Hieronim 14
Ossoliński Jerzy 7-12, 16, 17, 19, 22, 24-26, 35, 39, 42-44, 46-48, 55-58, 62, 65, 69, 71, 77, 79, 81, 84-87,
106-119, 131, 135, 140, 146, 150, 151, 157, 163, 165
Ossoliński Krzysztof 15, 18, 40, 87, 150
Ossoliński Michał 113
Ossoliński Zbigniew 15, 20, 140
Ostrogska Anna 107, 111
Ostroróg Mikołaj 56
Ostrowski-Daneykowicz Jan 44, 50
Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 149
Pac Stefan 111
Parrazjos z Efezu 141
Paweł św. Apostoł 60, 153
Peresiecki Piotr Iwanowicz 21
Petrarka 68
Pietrzyk Zdzisław 21
Piotrkowczyk Andrzej 30
Pisarski Jan 9, 44, 47, 118, 127, 140
Pliniusz 23, 141
Potoccy h. Pilawa, ród 102
Potocki Paweł 50
Potocki Wacław 151
Powodowski Hieronim 27.29
Prokop K.R. właśc. Niewiarowski Sebastian 151, 154
Przyboś Adam 15, 44
Przypkowski Samuel 109
Przypkowski Tadeusz 20
Radziwiłł Albrycht Stanisław 12, 33, 107
Radziwiłł Jan Albert 111
Radziwiłł Krzysztof 33, 107, 108, 111
Radziwiłłowa Katarzyna 12
Radziwiłłowie h. Trąby, ród 102
Raphelengi Francesco 70
Rej Mikołaj 33
Rokszycki (Dąbrowski) Marcin 157
Romiszewski Jan 159
Rostafiński Józef 26
Rudolf Habsburg, cesarz austriacki 158
Rykaczewski Edward 23
Rysiński Andrzej 51
Rzeczycki Andrzej Kazimierz 112
Sandius Krzysztof 16
Sarbiewska Katarzyna Teresa 51
Sarbiewska Zofia z Napiórkowskich 50
Sarbiewski Maciej Kazimierz 50, 55
Sarbiewski Stanisław 7-10, 46, 49, 51-56, 62-66, 68, 70-72, 74-79, 93, 96, 97, 129, 130, 159, 160, 165
Schopenhauer Artur 39
Sebeliusz 30
Seneka (Lucius Annaeus Seneca) 68, 70
Siekierzyński Jan 21
Siemichowski Bartłomiej 16, 106
Sienieńska Dorota 107, 111
Sienieński Jakub 13, 44
Silnicki Gabriel 119
Skalski Bazyli 15
Skarga Piotr 30
Skwara Marek 9, 153, 163
Słupski Stanisław 25, 38
Słuszka Aleksander 24
Słuszka Dadzibóg 24
Smoleńska Barbara 16, 119
Sobieski Jakub 17, 56, 68, 107, 111, 116, 146
Spalding Georg Ludwig 24
Stanisław św. 152, 156, 157
Stefan Batory, król polski 148
Stefanyk Wasyl 102
Stegmann Krzysztof 21
Sternacki Jan 87, 107
Strzelecki Adam 14
Swetoniusz (Caius Suetonius Tranquillus) 70
Szablowski Jerzy 152
Szafraniec Stanisław 20
Szczotka Stanisław 16
Szczuka Stanisław 12
Szczygieł Ryszard 54
Szparowski NN 79
Sztachelska Jolanta 12,
Szyszkowscy h. Ostoja, ród 88, 152, 156
Szyszkowski Jerzy 155
Szyszkowski Marcin 8, 9, 46-48, 56, 58, 62, 65, 72, 77, 88-92, 111, 115-119, 127, 135, 146, 151, 155, 156, 163, 165
Szyszkowski Marcin (bratanek) 155
Szyszkowski Mikołaj 56, 155, 156
Szyszkowski Piotr 155
Śmigaj Józef 59, 164
Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) 79, 168
Taszycki Cyrulus 16
Tazbir Janusz 20
Temistokles 96, 164
Teokryt 67
Tęczyński Stanisław 111
Timantes z Keos 22, 24, 114, 141
Tomasz z Akwinu 29, 30
Tomkowicz Stanisław 156
Tomska NN 54
Trevano Giovanni 152, 157
Trębska Małgorzata 106
Tryzna Marcjan 55
Twardowski Kasper 108
Twardowski Samuel 50, 51, 142
Tylicki Piotr 15
Tymoteusz 60
Ubysz Stanisław 47
Uchańscy h. Radwan, ród 26
Ulcinate Eugenia 67
Urban VIII papież 140
Urban Wacław 44, 145
Völkel Jan 16, 27
Wajsblum Marek 13
Waleriusz Maksimus (Valerius Maximus) 166
Wargocki Andrzej 160
Weigel Jerzy 21
Wereszczyńska NN z Sierakowskich 49, 54, 56, 65, 72, 74, 78, 97-99, 129, 165
Wereszczyński Abraham 165
Wereszczyński Jan 165
Wereszczyński Józef 165
Wereszczyński Marek 65
Wereszczyński Stanisław 165
Wereszczyński Zygmunt 165
Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 67
Wiesiołowski Jacek 118
Wiesiołowski Krzysztof 54, 55, 78
Wiszowaty Andrzej 87, 107
Wiśniowiecki Janusz 22
Władysław IV Waza, król polski 15, 44, 50, 55, 56, 91, 113, 126, 139, 144, 158
Wojsznarowicz Jan Kazimierz 70, 144
Wołłowicz Eustachy 111
Wujek Jakub 102, 154
Wyżrański NN 79
Zabłocki Stefan 163
Zadzik Jan 56, 92, 159
Zamoyska Katarzyna 64
Zamoyski Jan 65, 148
Zamoyski Tomasz 56, 64
Zawadzka Irena 23
Zawadzki Tadeusz 23
Zbaraski Jerzy 107, 111, 146
Zbaraski Krzysztof 107, 111, 155
Zborowscy h. Jastrzębiec, ród 142
Zborowski Samuel 143
Zebrzydowscy h. Radwan, ród 26
Zebrzydowski Jan 56, 91, 118, 158
Zebrzydowski Mikołaj 13, 14, 143, 148
Zeuksis z Heraklei 141
Zygmunt August II, król polski 13, 147
Zygmunt III Waza, król polski 13, 14, 56, 91, 126, 127, 143, 148, 151, 154, 158
Żelewski Roman 15, 44
Żerek-Kleszcz Hanna 159
Żółkiewski Stanisław 111


SPIS ILUSTRACJI

Ryc. 1. Mowa Jerzego Ossolińskiego na pogrzebie Stanisława Cikowskiego, rkps Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, F. 1135 op. 2/46, k. 311

Ryc. 2. Mowa Andrzeja Moskorzowskiego na pogrzebie Stanisława Cikowskiego, rkps Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, F. 1135 op. 2/46, k. 312 v.

Ryc. 3. Mowa Jerzego Ossolińskiego na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego, rkps Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, F. 1135 op. 2/40, k. 316 v.

Ryc. 4. Mowy Stanisława Sarbiewskiego, rkps Biblioteki Czartoryskich, 374 IV, s. 515

Ryc. 5. Mowa Jerzego Ossolińskiego na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego, rkps Biblioteki Kórnickiej PAN 1638, k. 61

Ryc. 6. Mowa Stanisława Sarbiewskiego na pogrzebie Jana Bartnickiego, rkps Biblioteki Czartoryskich, 376 IV, s. 519

Ryc. 7. Karta tytułowa Księgi mów na sejmach, weselach i pogrzebach..., rkps Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, F. 1135 op. 2/46