Szkolnictwo średnie na Górnym Śląsku na tle reform oświatowych w Prusach od połowy XVIII wieku do początku XX wieku

Z notatki wydawniczej :

Praca stanowi pierwszą w polskiej literaturze próbę syntetycznego ujęcia dziejów szkolnictwa średniego na Górnym Śląsku do początków XX wieku.
Oparta została na dokumentach archiwalnych, źródłach drukowanych i literaturze przedmiotu. Zasadnicze jej wątki skupiają się wokół genezy, organizacyjnego rozwoju i funkcjonowania górnośląskich gimnazjów, szkół realnych i żeńskich. Zagadnienia te zostały ukazane na tle ogólnopruskiej polityki oświatowej, procesu reform ustrojowych szkolnictwa, ewolucji programów kształcenia, głównych nurtów niemieckiej myśli pedagogicznej oraz towarzyszącej tym zjawiskom publicznej debaty na temat edukacyjnej roli szkół średnich.
Rozwój szkolnictwa średniego ujęty został także w aspekcie cywilizacyjnych przemian i kulturowych aspiracji mieszkańców Górnego Śląska, dających swą postawą dowody zrozumienia roli oświaty szkolnej jako źródła społecznego postępu. Praca stanowi istotny przyczynek do studiów nad genezą i kierunkami rozwoju inteligencji śląskiej, zagadnienia dotąd zaniedbanego w piśmiennictwie.
Książka jest adresowana do badaczy historii Śląska, historyków oświaty, nauczycieli, studentów pedagogiki.

Ze wstępu [fragmenty] :

Dzieje szkolnictwa średniego na Górnym Śląsku, w przeciwieństwie do problematyki związanej ze szkołą ludową i kształceniem nauczycie­li, nie doczekały się w piśmiennictwie polskim monograficznego opraco­wania. Kwestia ta do pewnego stopnia została jednak w literaturze zasygnalizowana przez Józefa Madeję, Franciszka Antoniego Marka, Józefa Budzyńskiego, Mieczysława Patera, Zdzisława Surmana, Wiesławę Korzeniowską. Wybiórcze informacje na temat historii poszczególnych szkół znaleźć można ponadto w monografiach górnośląskich miast oraz w zawierających retrospektywne opisy jubileuszowych wydawnictwach szkolnych. Ostatnimi laty także w rozprawach doktorskich przedstawio­ne zostały na przykładach wybranych miast niektóre historyczne aspek­ty zagadnień szkolnych.
Syntetycznego ujęcia dziejów górnośląskiego szkolnictwa średniego nie stworzyli także historycy niemieccy...

Niniejsza praca stanowi zatem pierwszą próbę całościowego ujęcia his­torii szkolnictwa średniego na Górnym Śląsku do początków XX stule­cia. Badaniami objęto obszar mieszczący się w granicach utworzonej w 1816 r. rejencji opolskiej z siedzibą jej władz administracyjnych w Opolu. Rejencja opolska oraz obie rejencje dolnośląskie - wrocławska i legnicka - wspólnie tworzyły prowincję śląską ze stolicą we Wrocławiu, gdzie rezydowały władze oświatowe, sprawujące zwierzchnictwo nad szkołami średnimi całego Śląska - Dolnego i Górnego. Obszar ten od po­łowy XVIII w. przynależał do pruskiej dynastii Hohenzollernów.

Od upaństwowienia w Prusach gimnazjów na przełomie XVIII i XIX w. budowano tam oparty na spójnych zasadach system szkolnictwa śred­niego. Poszczególne jego gałęzie podporządkowane były wszędzie tym sa­mym regułom organizacyjnym i programom, adekwatnym do przyjętego profilu kształcenia, oraz wzorcom wychowawczym. W tej sytuacji trudno mówić więc zdecydowanie o regionalnej specyfice szkolnictwa poza wska­zaniem pewnych tylko odrębności, jakie wynikały z charakteru i pozio­mu cywilizacyjnego samego regionu oraz z profilu społecznego, języka i aspiracji kulturalnych jego mieszkańców. Nie miały one jednak wpływu na zasadniczy mechanizm funkcjonowania szkół. Dlatego też uznano za konieczne i merytorycznie uzasadnione osadzenie problematyki górnośląskiego szkolnictwa na tle ogólnopruskiej polityki oświatowej, ustawodawstwa szkolnego i myśli pedagogicznej. Tam, gdzie było to możliwe do uchwycenia, starano się również oddać atmosferę mającej dość istotne znaczenie dla kształtu szkoły średniej debaty publicznej, która towarzyszyła jej na różnych etapach rozwoju, a zwłaszcza w momentach radykalnych zmian. Kwestie te istotne są także z punktu widzenia badań porównawczych nad systemami oświatowymi w krajach europejskich.
Na pruskim szkolnictwie wzorowały się przede wszystkim kraje niemieckie. Jednak każde z nich, również po zjednoczeniu Rzeszy w 1871 r., posiadało odrębne władze szkolne, które prowadziły samodzielną polity­kę i stanowiły dla swego kraju prawo oświatowe. Niektóre więc typy szkół (zwłaszcza żeńskie) różniły się od siebie w poszczególnych państwach niemieckich zarówno tempem rozwoju, jak i rozwiązaniami natury organizacyjnej oraz programowej. Pewne ustawy, choć miały charakter ogólnoniemiecki, jak ustawa z 26 XI 1900 r. o uznaniu równorzędności świadectw maturalnych męskich szkół średnich, nie były realizowane wszędzie w jednakowym wymiarze, lecz z pewnymi odstępstwami. W Bawarii, Saksonii czy Wirtembergii absolwenci szkół realnych jeszcze w 1913 r. nie mieli dostępu do niektórych kierunków studiów humanistycznych (prawo, filologie), w odróżnieniu od praktyk stosowanych w tym względzie w Prusach. W pruskim systemie oświatowym istniało szereg typów szkół wykraczających ponad poziom szkoły elementarnej, ale nie wszystkie wedle stosowanych tam kryteriów zaliczały się do szkolnictwa średniego. War­to przy tym wspomnieć w nawiązaniu do wcześniejszych uwag, że owe kryteria kategoryzacji szkół nie były też identyczne we wszystkich krajach niemieckich. Najogólniej rzecz ujmując, za szkołę średnią uznawa­no takie rodzaje instytucji edukacyjnych, które przygotowywały do dal­szego „naukowego wysiłku”, czyli studiów wyższych...

Niniejsza praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym przypomniano najstarsze tradycje oświaty na Śląsku, sięgające wieków średnich. Rozdział drugi obejmuje dzieje gimnazjów - szkół najstarszego typu, otaczanych przez państwo szczególną troską, gdyż spośród ich absolwentów władze rekrutowały kandydatów na eksponowane, odpowiedzialne i jednocześnie dochodowe stanowiska w różnych sferach życia społecznego. W opisie górnośląskich gimnazjów skupiono się głównie na szczegółach dotyczących genezy poszczególnych placówek. Dokładne prześledzenie wszystkich etapów ich rozwoju przekroczyłoby ramy objętościowe niniejszej pracy. Stanowi to raczej zadanie dla potencjalnych autorów monografii konkretnych szkół. Silniejszy akcent zdecydowano się natomiast położyć na zupełnie niedostrzeganej dotąd w badaniach kwestii społecznego charakteru gimnazjów oraz edukacyjnych i zawodo­wych karier młodej inteligencji śląskiej.
Rozdział trzeci ukazuje drogę rozwojową szkół realnych na tle trwającej kilkadziesiąt lat, do 1900 r., ich walki o rangę równorzędną z gimnazjami i o przyznanie ich absol­wentom takich samych uprawnień. Rozdział czwarty dotyczy histo­rycznych losów szkolnictwa żeńskiego.
Szkoły średnie powstawały na ogół w miastach, w których panował sprzyjający ich rozwojowi klimat kulturalny, tworzony przez lokalne społeczności o umysłowych i edukacyjnych aspiracjach. W XIX w. więk­szość z nich zawdzięczała swoje istnienie właśnie oddolnym spontanicz­nym inicjatywom mieszkańców zaangażowanych na różne sposoby w organizowanie szkół, by dodać swemu miastu splendoru, a przede wszystkim móc kształcić dzieci jak najbliżej rodzinnego domu. Zasadni­czo część tych szkół powstawała lub wznosiła się na wyższy poziom organizacyjny wbrew intencjom władz, które w latach 80. i 90. XIX w., prowadząc politykę zwalczania „akademickiego proletariatu”, usiłowały różnymi środkami ograniczać dostęp do edukacyjnej kariery młodzieży z niskich i niewykształconych warstw.
W tym celu administracja oświa­towa uciekała się do stosowania reglamentacji zezwoleń na otwarcie no­wych placówek szkolnych. W początkach XX w. ewenementem oświato­wym, w którym dostrzec można pierwiastki cywilizacyjnego i demokratycznego postępu, było powołanie gimnazjum w Zaborzu - osadzie prze­mysłowej o statusie gminy wiejskiej, w którym kształciło się najwięcej, na tle innych szkól, dzieci z rodzin robotniczych i ze średniozamożnych warstw.

W rozdziale piątym podniesiony został problem alternatywnej wobec pruskiej szkoły drogi kształcenia młodych Górnoślązaków z niezamoż­nych polskich środowisk. Szansę dla siebie młodzież ta znajdowała w przyklasztornych gimnazjach (seminariach) na terenie Krakowa i Gali­cji. Część związała swoje dalsze losy z życiem zakonnym, inni zaś po zakończeniu edukacji powracali na Śląsk, gdzie tworzyli inteligencję ukształtowaną przez krakowsko-galicyjskie otoczenie w duchu polskim. Wprawdzie wątek „galicyjski” odbiega tematycznie od charakterystyki systemu kształcenia na Górnym Śląsku w kontekście pruskiego ustawodawstwa, to jednak dopełnia obrazu jego funkcji i wskazuje na niedos­konałości istniejącej tam szkoły, w której nie wszyscy chętni i uzdolnieni do nauki mogli znaleźć miejsce.

Pracę zamyka krótki zarys sytuacji szkolnictwa po podziale Górnego Śląska w 1922 r., które funkcjonowało w ramach dwóch systemów - polskiego w województwie śląskim i niemieckiego w rejencji opolskiej.
Szczególnie w odniesieniu do szkolnictwa polskiego można było mówić w całym, okresie międzywojennym (do 1939 r.) o jego śląskiej specyfice, uwarunkowanej zarówno bieżącą sytuacją społeczno-polityczną, jak i dotychczasową tradycją oświatową. Tradycja ta wywierała bowiem widoczny wpływ na kształtowanie się szkoły w województwie śląskim. W niniejszej pracy problematyka ta została zaledwie zasygnalizowana na podstawie literatury i wycinkowej kwerendy prasowej. Wymaga ona dalszych badań, gdyż stan wiedzy na temat górnośląskiego szkolnictwa średniego okresu międzywojnia, zwłaszcza w części niemieckiej, nie osiągnął jeszcze zadowalającego poziomu.

Praca przygotowana została na podstawie dokumentów archiwalnych, źródeł drukowanych i w miarę kompletnej literatury przedmiotu (zob. wykaz źródeł i literatury). Szczególnie przydatne w sporządzaniu historyczno-statystycznego opisu poszczególnych męskich placówek edukacyjnych okazały się zestawy rocznych sprawozdań dyrektorów. Stanowią one źródło kompletne w sferze faktografii i liczb, o wysokich walorach poznawczych, zasadniczo niewymagające uzupełnienia o inne przekazy. Na potrzeby niniejszej pracy przejrzano blisko tysiąc sprawozdań. Występują w nich wprawdzie czasowe luki, ale można mieć pewność, iż gdyby nawet udało się w przyszłości odnaleźć brakujące części, nie zmieniłoby ­to obrazu szkolnictwa, jaki zdołano aktualnie uzyskać. W przypad­ku szkolnictwa żeńskiego, które sprawozdań nie wydawało do schyłku XIX w., istniała konieczność odtworzenia jego dziejów na podstawie archiwaliów.

SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział I. Tradycje szkolnictwa śląskiego do połowy XVIII w.

Rozdział II. Gimnazja

1. Założenia pruskiej polityki oświatowej lat 50. i 60. XVIII w.
2. Gimnazja na Górnym Śląsku do początków XIX w.
3. Niemiecki neohumanizm a wychowanie
4. Początki nowoczesnych gimnazjów na Górnym Śląsku
5. Spór o ideał wychowawczy gimnazjum w okresie Wiosny Ludów i w czasach reakcji
6. Górnośląskie gimnazja w świetle faktów i liczb do początków lat 90. XIX w.
7. Zmiany w programach nauczania na przełomie XIX i XX w. Odchodzenie od neohumanistycznego wzorca kształcenia
8. Społeczny charakter gimnazjów i perspektywy karier młodzieży
9. Nauka języka polskiego

Rozdział III. Szkoły realne

1. Początki szkół realnych w Prusach
2. Wzorzec szkoły realnej z językiem łacińskim
3. Pierwsze państwowe przepisy w sprawie szkół realnych
4. Szkoły przemysłowe - kształtowanie się wzorca bezłacińskiej szkoły realnej
5. Geneza szkolnictwa realnego na Górnym Śląsku
6. Walka o równouprawnienie szkoły realnej z gimnazjum klasycznym
7. Sytuacja szkół realnych na Górnym Śląsku w latach 80. XIX w.
8. Polityka oświatowa lat 90. XIX w. - spór o kształt szkoły realnej i jej miejsce w hierarchii szkolnictwa średniego
9. Regres szkolnictwa realnego na Górnym Śląsku
10. Finał walki o równouprawnienie absolwentów szkół średnich - konferencja z 1900 r. i jej konsekwencje oświatowe
11. Szkolnictwo realne na Górnym Śląsku w początkach XX w.
12. Szkoły średnie niższego rzędu (Mittelschulen)

Rozdział IV. Szkolnictwo żeńskie

1. Początki szkół
2. Szkoły i seminaria żeńskie od lat 70. XIX w.  do początków XX w.

Rozdział V. Edukacja górnośląskiej młodzieży w placówkach zakonnych na terenie Galicji (XIX / XX w.)

Zamiast zakończenia: szkolnictwo na Górnym Śląsku w warunkach podziału (1922-1939)

Wykaz źródeł i literatury

Indeks nazwisk

Indeks nazw miejscowości

Zusammenfassung


INDEKS NAZW MIEJSCOWOŚCI :

Altona 205
Alwernia 286
Ateny 48

Babi Las 68
Baborów 70
Barmen  140
Berlin 34, 42, 53, 56, 64, 104, 132, 137, 140, 141, 145, 146, 160, 170, 171, 174, 179, 180, 186, 198, 203, 206, 236, 263, 300
Biała 28
Biała Prudnicka 295
Biała Woda 28, 248-250
Bielsko 28
Bielszowice 109
Biskupice 109
Blankenburg 227
Bolesławiec 162, 236
Bolonia 17, 19
Bonn 203
Borsigwerk 109
Brzeg 16, 22, 23, 25, 35, 40, 67, 72, 163
Brzęczkowice 288
Budziska 288
Byczyna 23, 24
Bystrzyca 36
Bytom 16, 18, 22, 38, 62, 87-89, 96, 114, 116, 129, 201, 202, 208, 212, 215, 217, 219, 233, 237, 239, 246, 250, 253, 268, 271, 277, 284, 285, 290, 293, 295, 298, 299, 302, 304, 305

Charlottenburg 116, 206
Chorzów 285, 289
Chropaczów 109
Cieplice 169
Cieszyn 18, 25, 28, 36, 37, 67, 304
Czarnowąsy 119
Czechowice 285
Czerwionka 290
Częstochowa 64

Darmstadt  116
Daszawa 291, 292
Dąbrówka Mała 284
Dąbrówka Wielka 282
Dessau 135
Dębska Kuźnia 290
Długopole 169
Dobieszowice 285
Dorota 109
Duisburg 174
Dźbów 64

Eberfeld 140
Eberswalde 160
Erfurt 17

Foglizzo 288
Frankfurt nad Menem 205
Frankfurt nad Odrą 30
Freiburg 117
Frydek 28
Frysztat 28

Gdańsk 140
Geiseheim 194
Getynga 63, 134, 227
Gliwice 16, 18, 28, 38, 46, 62-67, 70, 72, 74, 76, 85, 96, 101, 114, 116, 122, 129, 130, 146, 152, 153, 163, 166, 168, 174, 180, 182, 198, 208, 212, 215-217, 219, 232, 233, 238, 253, 268, 271, 295, 298, 304
Głogów 16, 24, 25, 28, 35, 40, 75, 97
Głogówek 16, 28, 64, 223, 236, 268, 295, 298, 299
Głubczyce 37-39, 45, 46, 60, 61, 72, 85, 96, 115, 116, 126, 128, 129, 232, 233, 236, 237, 239, 246, 249, 250, 253, 254, 268, 277, 295, 298
Głuchołazy 38, 295
Gniezno 15, 126
Gołkowice 24
Graz 26
Greifswald  116
Grodków 18, 24, 268, 285, 299
Grudziądz 140

Halle 55, 132, 183
Hanower 210
Henryków 28, 41, 69, 70
Höxter 235
Hubertusburg 34
Huta Laura 266-268, 284, 296

Jawornik 247
Jelenia Góra 25, 40
Jemielnica 70
Jena 30, 50, 117
Jenkau 54
Józefowiec 284

Kamieniec Ząbkowicki 28, 69, 70
Karb 289
Katowice 91, 94, 95, 114-116, 129, 201-203, 208, 212, 214, 215, 217, 219, 226, 244, 245, 252, 256, 268, 270-272, 277, 278, 287, 290, 295, 296, 301, 304
Kęty 286
Kluczbork 24, 91, 96, 97, 115, 116, 129, 158, 161, 162, 239, 268, 295, 298
Kłodzko 25, 36, 91, 93, 126
Kolonia 140, 174, 222
Konopiska 64
Kończyce 109
Kopenhaga 170
Kotlarnia 67
Koziegłowy 64
Koźle 16, 28, 38, 67, 110, 252, 268, 295, 298, 304
Kraków 12, 17, 30, 66, 67, 129, 281-283, 285, 286, 292
Krapkowice 28, 266-268
Krefeld 140
Krnow 250
Krotoszyn 90
Krowiarki 72
Królewiec 30, 51, 56, 140
Królewska Huta 91, 99, 100, 116, 201, 208, 212, 215-219, 252, 268, 269, 277, 290, 295, 296, 301
Krzeszów 28, 36, 41, 70
Krzywizna 24
Kuźnia Raciborska 290

Legnica 16, 17, 21, 23, 25, 31, 40, 163, 236
Lejda 30
Leśnica 28
Leżajsk 286
Lędziny 285
Ligota Toszecka 62
Lipiny 87, 268
Lipsk 17, 19, 30, 116
Lombriasco 287-289
Londyn 170
Lubiąż 28, 36
Lubliniec 62, 63, 268
Lwów 282, 286

Łącza 37

Magdeburg 140
Marburg 108
Michałkowice 282, 284
Miechowice 287, 290
Miejsce Piastowe 288
Międzybórz 24
Mikołów 38, 111, 239, 268
Mikulczyce 74, 109
Minden 210
Mirsk 99
Miśnia 23
Mitterleich 235
Monachium 116
Montpellier 17
Münster 236
Mysłowice 18, 38, 107, 233, 268, 277, 295, 296, 301

Nakło  167
Namysłów 24
Nasiedle 75
Niemodlin  16
Nordhausen 227
Nowa Wieś 282
Nysa 16, 24-26, 28, 36, 37, 40, 45, 60, 70-72, 85, 96, 114-116, 122, 129, 146, 148, 150-159, 168, 169, 178-180, 195, 211, 212, 219, 231-233, 238, 246, 251, 268, 277, 285, 290, 298, 304

Olesno 24, 28, 70, 290, 295
Oleśnica 23, 28
Oława 23
Ołomuniec 30
Opawa 25, 37
Opole 9, 16, 18, 25, 27, 28, 36, 38, 40, 45, 60-63, 72, 75, 85, 96, 98, 114, 116, 127, 129, 193, 212, 232, 233, 235, 243, 246, 248-253, 256, 268, 270, 277, 293, 295, 298, 304
Oracze 285
Ostrów Wielkopolski 126, 168
Oświęcim 286, 288-291
Otmuchów 16
Otyń 25

Paczków 16, 24, 28, 91, 110, 245, 268, 295, 298
Paderborn 236
Padwa 17
Paryż 17, 170
Piekary 25, 28, 167
Pilchowice 62, 295
Poczdam 193, 194
Pokój 266, 268
Poznań 20, 126-129, 222, 236
Praga 17, 39
Prószków 193, 222, 268, 295
Prudnik 91, 96-98, 129, 158, 159, 161, 162, 233, 237, 239, 246-249, 253, 268, 295, 298
Przemyśl 286, 292
Pszczyna 16, 29, 62, 68, 90, 91, 114, 116, 129, 239, 268, 271, 290, 295
Pyskowice 18, 37, 38, 63, 123, 288, 290, 295, 299

Racibórz 16, 18, 24, 28, 36, 38, 63, 67, 68, 70, 71, 73, 74, 85, 94, 98, 114-116, 128, 129, 168, 178, 197, 212, 216, 219, 231-233, 238, 243, 246, 250, 251, 253, 254, 268, 271, 295, 298, 302, 304
Radna 291
Radzionków 167, 290
Roszkowice 24
Rotterdam 20
Roździeń 268
Ruda 295
Rudy Raciborskie 16, 28, 36, 37, 39, 41, 45, 62-64, 69, 70, 72, 74
Rybnik 62, 110, 129, 151, 239, 268, 271, 295
Rzym 30, 38, 286, 288

Siewierz 64
Sławków 64
Sośnica 109
Sośnicowice 282
Strasburg 19, 21, 227
Stryj 291
Strzelce Opolskie 24, 38, 62, 90, 91, 115, 116, 129, 268, 295, 298
Strzelin 23
Strzybnica 167
Syców 24

Śmicz 119
Świdnica 25, 40, 163
Świeradów 169
Świętochłowice 109, 290

Taciszów 37
Tarnowskie Góry 24, 25, 28, 38, 94, 167, 168, 178, 197, 211, 212, 219,  239, 268, 295, 296, 302, 304
Tarnów 286
Trzebinia 286
Turyn 287-290
Twardogóra 24
Tybinga 116, 183

Ucieszków 155
Ujazd 18, 28
Utrecht 30

Valsalice 287

Walce 119
Weimar 52, 136
Wiedeń 30, 170
Wieliczka 286, 304
Wielowieś 151
Wirek 266-268
Witosławice 286
Wittenberga 19-21, 23, 30
Włocławek 66
Wodzisław 28, 64, 68
Wojnowice 128
Wołczyn 24
Wrocław 9, 15, 16, 19-21, 24, 25, 31, 35, 36, 40, 43, 46, 56, 59, 63, 64, 68, 72, 85, 93, 98, 108, 122, 134, 153, 155, 156, 167, 179, 186, 203, 204, 227, 233, 235-237, 273
Zaborze 107-111, 295, 298
Zabrze 239, 268, 284, 290, 298
Zabrze Małe 109
Zabrze Stare 109
Zakopane 276, 281
Zakrzów 72
Załęże 287
Zawadzkie 266, 267, 299
Ząbkowice Śląskie 151
Zgorzelec 163, 186
Ziemięcice 285
Ziębice 236
Złotoryja 21, 23

Żagań 25, 28, 34-36, 42, 46, 69, 87, 160

Żnin 21
Żory 28, 37


Uwaga : małe magazynowe zagięcie narożnika okładki !