WSTĘP
W niespełna 4 lata po zorganizowaniu owocnej konferencji naukowej poświęconej organom na Śląsku, której wyniki opublikowane zostały w serii „Sympozja” ... odbyło się drugie spotkanie, skupiające uwagę badaczy na „królu instrumentów ” usytuowanym w kościołach na ziemiach położonych nad Odrą.
Organizatorem tegorocznej konferencji, podobnie jak w 2007 r., był jej pomysłodawca oraz spiritus movens — ks. dr hab. Grzegorz Poźniak z Katedry Muzyki Kościelnej i Wychowania Muzycznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, który jednocześnie kieruje Studium Muzyki Kościelnej przy Wydziale Teologicznym w Opolu.
Obie wymienione instytucje patronowały temu ważnemu przedsięwzięciu.
W ramach konferencji poruszano wiele tematów związanych z budownictwem organowym oraz stylistycznie poprawnym wykonywaniem literatury muzycznej stworzonej na ten instrument.
W obliczu faktu, że coraz więcej organów w kościołach na Śląsku poddawanych jest gruntownym pracom remontowym, nieodzowną staje się refleksja nad stanem zachowania zabytkowych instrumentów oraz możliwościami ich odrestaurowania. Zagadnienia z tego zakresu są nie tylko bardzo istotne same w sobie, stanowiąc przedmiot zainteresowania badaczy zabytkowych organów, ale mają konsekwencje praktyczne, które są nieodzowne dla rządców kościołów, organmistrzów oraz osób odpowiedzialnych za ratowanie dóbr kultury.
Problematykę konserwatorską w odniesieniu do najstarszych pozytywów na terenie archidiecezji katowickiej przedstawił prof. Julian Gembalski z Akademii Muzycznej w Katowicach, a rozstrzygnięcia konserwatorskie w odniesieniu do organów w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Kozłowicach zaprezentował ks. dr hab. Grzegorz Poźniak z Uniwersytetu Opolskiego.
Kolejnymi ważnymi zagadnieniami w refleksji poświęconej organom są tendencje pojawiające się w budownictwie tych instrumentów, które odnoszą się zarówno do technicznego ich funkcjonowania, jak i preferowanej w danym okresie estetyki brzmienia. Na przykładzie firmy Klimosz i Dyrszlag z Rybnika ewolucję śląskich organów przybliżył ks. dr Krzysztof Kmak (Katowice - Kokoszyce), a preferencje w budownictwie organowym ostatnich 20 lat na terenie archidiecezji katowickiej ukazał ks. prof. UŚ dr hab. Antoni Reginek z Katowic.
Z wywodami ks. prof. A. Reginka w dużej mierze koresponduje refleksja dr hab. Władysława Szymańskiego z Akademii Muzycznej w Katowicach, który wskazał na możliwości prezentowania literatury organowej z wykorzystaniem brzmienia instrumentów znajdujących się w tym mieście.
Katolicki Uniwersytet Lubelski od dziesięcioleci prowadzi intensywne badania dotyczące organów w różnych częściach Polski.
Szczególnie zasłużony na tym polu jest ks. prof. dr hab. Jan Chwałek z Katedry Instrumentologii Instytutu Muzykologii KUL, pod którego wnikliwą i fachową opieką naukową powstały liczne prace poświęcone organom.
Pokaźny dorobek badawczy lubelskiej uczelni poświęcony śląskim organom zaprezentowała prof. KUL dr hab. Maria Szymanowicz.
Stan zachowania oraz funkcjonowanie organów w kościołach mają wpływ na przeżywanie sprawowanej liturgii, a także na możliwości koncertowego wykonywania literatury organowej.
Trud przebadania tych instrumentów w dekanacie Bystrzyca Kłodzka oraz przedstawienia uzyskanych wyników podjął dr Andrzej Prasał (Świdnica). O organach Bazyliki św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Oleśnicy Śląskiej mówił dr Piotr Rójek (AM Wrocław - UO Opole), a założenia techniczne i estetyczne organów kościoła pw. Trójcy Świętej w Rachowicach ukazał ks. dr Franciszek Koenig z Uniwersytetu Opolskiego.
„Katowicki olbrzym” - organy kościoła pw. św. Anny w Katowicach - Janowie — był przedmiotem wystąpienia mgr Marty Kogut (Berlin - Rybnik).
Instrumentom jednego z najwybitniejszych organmistrzów działających na Śląsku, którym był Adam Horatius Casparini, poświęcone były dwa referaty. Ks. mgr Piotr Dębski (Legnica - AM Wrocław) przedstawił organy Caspariniego, które znajdują się w pobenedyktyńskim kościele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Jadwigi w Legnickim Polu, a mgr Bogdan Tabisz (Wrocław - Fundacja Opus Organi) przybliżył kwestię restytucji organów chórowych Caspariniego do Bazyliki św. Elżbiety we Wrocławiu.
Niniejszy zbiór materiałów z konferencji poświęconej śląskim organom (brak w nim wystąpień prof. J. Gembalskiego i ks. mgr. P. Dębskiego) uzupełnia artykuł mgr Gabrieli Czurlok z Uniwersytetu Opolskiego prezentujący organy Christiana Friedricha Schefflera, które znajdują się w kościele pw. Nawiedzenia NMP w Lubszy.
Obok ukazania wyników badawczych w odniesieniu do śląskich organów, których podjęli się zaproszeni prelegenci, na uwagę zasługuje sprawna organizacja konferencji oraz liczny udział osób zainteresowanych problematyką organów na Śląsku, wśród których nie zabrakło studentów opolskiej muzykologii, jak i uczniów Studium Muzyki Kościelnej, którzy pod kierownictwem głównego organizatora, ks. dr. hab. G. Poźniaka, aktywnie włączyli się w przebieg tego cennego naukowego forum wymiany myśli i doświadczeń.
Organy zawsze zachwycały swą konstrukcją, a przede wszystkim swoim brzmieniem. Instrument ten nie utracił swej aktualności i atrakcyjności po dziś dzień, dlatego zachowanie przejętego dziedzictwa oraz budowa nowych organów stają się nieodzowne. Konieczność owa wynika również ze szczególnego znaczenia tego instrumentu dla życia duchowego człowieka. Jego brzmienie bowiem podnosi umysł i serce ludzkie do Boga oraz spraw niebiańskich i jednoczy ludzi między sobą. Od sprawnych instrumentów, dobrej muzyki organowej i wykonywania jej na możliwie najwyższym poziomie zależy kształt sprawowanej liturgii, a poniekąd również intensywność przeżywanej wiary.
Ks. Piotr Tarlinski
WPROWADZENIE
Na terenie województwa opolskiego wpisanych jest do rejestru zabytków 70 organów, niemalże 300 znajduje się w ewidencji obiektów zabytkowych i nie jest to z pewnością pełna lista ze względu na powszechne występowanie tych instrumentów nawet w niewielkich parafiach Opolszczyzny.
Wykazy te są systematycznie uzupełniane przez służby konserwatorskie, co roku powstają kolejne dokumentacje. Wciąż jednak wiedza o zasobach i stanie zachowania tych zabytków jest niepełna. Tym bardziej więc cieszy inicjatywa konferencji organoznawczej poświęconej śląskim organom, jest to bowiem świetna możliwość przedyskutowania problematyki dotyczącej użytkowania i konserwacji tego typu obiektów, ale także poznania historii i ewolucji śląskich organów.
Przez wiele lat poważnym problemem w zachowywaniu tej części naszego dziedzictwa był brak fachowców i możliwości finansowych ratowania często intensywnie eksploatowanych instrumentów.
W efekcie prowadzone były naprawy doraźne, czasami pozostawiano zdekompletowany instrument, wprowadzając współczesne organy. W ostatnim dziesięcioleciu zauważalna jest zmiana w podejściu do historycznych organów przez ich użytkowników, coraz więcej realizowanych jest działań konserwatorskich uwzględniających prace przy szafie organowej, jak i przy samym instrumencie.
Przywracana jest im ich wartość estetyczna i muzyczna. Działania te, w powiązaniu z badaniami oraz aktywną pracą dydaktyczną prowadzoną na kierunku muzykologii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, dają nadzieję na pełniejsze rozpoznanie problematyki budownictwa organów na Śląsku Opolskim oraz objęcia ich w przyszłości większą ochroną prawną i konserwatorską, co, mam nadzieję, przyczyni się do ich zachowania dla przyszłych pokoleń.
Mgr Iwona Solisz
Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków
TREŚĆ :
Słowo wstępne (ks. Piotr Tarlinski)
Wprowadzenie (Iwona Solisz)
Ks. Krzysztof Kmak — EWOLUCJA ŚLĄSKICH ORGANÓW NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH INSTRUMENTÓW FIRMY KLIMOSZ I DYRSZLAG Z RYBNIKA
1. Zarys działalności firmy Klimosz i Dyrszlag z Rybnika
2. Organy Heinricha Dürschlaga
3. Organy firmy Dürschlag und Sohn
4. Organy firmy Klimosz i Dyrszlag
5. Przykłady ewolucji w poszczególnych elementach analizowanych instrumentów
6. Zakończenie
Ks. Franciszek Koenig — ORGANY KOŚCIOŁA PW. TRÓJCY ŚWIĘTEJ W RACHOWICACH. Historia oraz założenia techniczne i estetyczne nowo zbudowanego instrumentu
1. Historia kościoła pw. Trójcy Świętej w Rachowicach
2. Historia organów w kościele pw. Trójcy Świętej w Rachowicach
3. Projekt nowego instrumentu i realizacja dzieła jego budowy
4. Zakończenie
Piotr Rojek — ORGANY BAZYLIKI ŚW. JANA APOSTOŁA I EWANGELISTY W OLEŚNICY ŚLĄSKIEJ
Marta Kogut — KATOWICKI OLBRZYM — ORGANY W KOŚCIELE PW. ŚW. ANNY W KATOWICACH - JANOWIE
Maria Szymanowicz — ŚLĄSKIE ORGANY W BADANIACH KATEDRY INSTRUMENTOLOGII INSTYTUTU MUZYKOLOGII KUL
Władysław Szymański — OBECNE INSTRUMENTARIUM ORGANOWE KATOWIC W ASPEKCIE KONCERTOWO-REPERTUAROWYM
Ks. Grzegorz Poźniak — ORGANY JACOBA SPIEGLA W KOŚCIELE PW. JANA CHRZCICIELA W KOZŁOWICACH. Problematyka konserwatorska
1. Historia organmistrzowskiej rodziny Spiegel
2. Organy Jacoba Spiegla w kościele pw. św. Jana Chrzciciela w Kozłowicach
3. Prace konserwatorskie przy organach w Kozłowicach
Andrzej Prasał — ORGANY W KOŚCIOŁACH DEKANATU BYSTRZYCA KŁODZKA
1. Bystrzyca Kłodzka (Habelschwerdt) — parafia pw. św. Michała Archanioła
2. Bystrzyca Kłodzka — kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła
3. Bystrzyca Kłodzka — kościół pomocniczy pw. św. Floriana
4. Bystrzyca Kłodzka — kościół pomocniczy (dawny szpitalny) pw. św. Jana Nepomucena
5. Bystrzyca Kłodzka — kaplica szpitalna pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych
6. Wyszki (Hohndorf) — kościół filialny pw. św. Jana Chrzciciela
7. Długopole Dolne (Niederlangenau) — parafia pw. św. Jerzego
8. Długopole Dolne — kościół parafialny pw. św. Jerzego
9. Ponikwa (Verlorenwasser) — kościół filialny pw. św. Józefa Robotnika
10. Gorzanów (Grafenort) — parafia pw. św. Marii Magdaleny
11. Gorzanów — kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny
12. Idzików (Kieslingswalde) — kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP
13. Międzygórze (Wölfelsgrund) — kościół parafialny pw. św. Józefa
14. Międzygórze — sanktuarium Maria Śnieżna na Górze Iglicznej (Maria Schnee)
15. Stara Łomnica (Altlomnitz) — kościół parafialny pw. św. Małgorzaty
16. Starków (Altbatzdorf) — kościół filialny pw. św. Mikołaja
17. Stary Waliszów (Altwaltersdorf) — kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca
18. Nowy Waliszów (Neuwaltersdorf) — kościół filialny pw. św. Mikołaja
19. Wilkanów (Wölfelsdorf) — kościół parafialny pw. św. Jerzego
20. Jaworek (Urnitz) — kościół filialny pw. św. Barbary
21. Wójtowice (Voigtsdorf) — kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny
22. Nowa Bystrzyca (Neu Weistritz) — kościół filialny pw. Wniebowzięcia NMP
Ks. Antoni Reginek — TENDENCJE W BUDOWNICTWIE ORGANOWYM NA TERENIE ARCHIDIECEZJI KATOWICKIEJ W LATACH 1992—2010
1. Nowe budownictwo organowe
2. Interesujące zjawiska
3. Podsumowanie
Bogdan Andrzej Tabisz — RESTYTUCJA ORGANÓW CHÓROWYCH KOŚCIOŁA GARNIZONOWEGO PW. ŚW. ELŻBIETY WE WROCŁAWIU
1. Rewitalizacja i zabezpieczenie organów Caspariniego w latach 1998—2011
2. Projekt reinstalacji instrumentu w bazylice pw. św. Elżbiety we Wrocławiu
3. Zakończenie
Gabriela Czurlok — ORGANY CHRISTIANA FRIEDRICHA SCHEFFLERA W KOŚCIELE PW. NAWIEDZENIA NMP W LUBSZY