Poezja polska w przekładach Josifa Brodskiego

Przekłady wydano w jęz. rosyjskim, teksty oryginalne i komentarz Piotra Fasta w jęz. polskim.

Pierwsza część książki obejmuje poezje i jej tłumaczenia (do str. 136). Druga część książki (od str. 137) to obszerny komentarz wraz z omówieniem przekładów poezji.

Z notatki wydawniczej :

Powszechnie znany jest stosunek Brodskiego do naszego kraju i poezji. Poeta mawiał, że w XX wieku najbardziej ze wszystkich krajów europejskich udało się Polsce, gdyż tworzy w niej troje genialnych poetów - Szymborska, Herbert i Miłosz.

Omówienie przekładów Brodskiego z poezji polskiej jest zagadnieniem dość skomplikowanym:

przekłady te powstawały w ciągu niemal trzydziestu lat - tym czasie zmieniał się, ewoluował stosunek twórcy do poezji; zmieniały się jego literackie sympatie; przekształcała się jego własna poetyka, a pewnie także stosunek do sposobu tłumaczenia poezji.

Prezentowany tom obejmuje tłumaczenia poezji Słowackiego, Norwida, Staffa, Gałczyńskiego, a także Różewicza, Harasymowicza, Kubiaka oraz Rymkiewicza. Nie mogło w nim zabraknąć także „trojga genialnych poetów", czyli Szymborskiej, Herberta i Miłosza.


Z okładki :

JOSIF BRODSKI (1940 — 1997) — jeden z naj­wybitniejszych poetów rosyjskich XX wie­ku, eseista i tłumacz. W drugiej połowie lat 50. uległ silnej fascynacji językiem i kulturą polską. Za pierwsze w pełni doj­rzałe dzieło Brodskiego uznaje się Wielką elegię dla Johna Donne'a (1963), której fragment w przekładzie Andrzeja Drawicza stał się debiutem poety. Pierwszy zbiór jego Wierszy ukazał się w Nowym Jorku w roku 1965 w tłumaczeniu niestrudzo­nego propagatora poezji Rosjanina Georga Kline'a. W roku 1972 Brodski pod naci­skiem władz emigrował na Zachód. Osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie po upływie kilkunastu lat zyskał sławę jako człowiek i poeta niezależny od poli­tycznych koniunktur. Już na emigracji wydal kilka tomików poetyckich, m.in. Postój na pustyni (1970), Koniec pięknej epoki (1977), Części mowy (1977), Nowe stance do Augusty (1982). W roku 1986 ukazały się jego eseje zebrane w tomie Less than One, a rok później tom poetycki Urania. Stały się one głównym argumentem na rzecz przyznania Brodskiemu Na­grody Nobla za „uniwersalne wartości całokształtu twórczości literackiej, odzna­czającej się jasnością myśli i poetycką siłą".

Później opublikował jeszcze zbiór esejów On Grief and Reason oraz wiele książek poetyckich. Jest także autorem licznych poematów oraz dwóch dramatów — Mar­mur i Demokracja.

Przetłumaczył również wiele wierszy poetów polskich, m.in. Nor­wida, Gałczyńskiego, Miłosza.

Fragment książki :

Piotr Fast

Poezja polska w przekładach Josifa Brodskiego (Komentarz)

Powszechnie znany jest stosunek Brodskiego do naszego kra­ju i naszej poezji. Poeta mawiał, że w XX wieku najbardziej ze wszystkich krajów europejskich udało się Polsce, gdyż tworzy w niej równocześnie troje genialnych poetów — Szymborska, Herbert i Miłosz.

Pogląd ten ugruntowany był na dawnej, bo pochodzącej z końca lat 50., fascynacji Brodskiego Polską, jej kulturą, a szcze­gólnie poezją. Młody, jeszcze nawet nie dwudziestoletni twórca — jak wielu przedstawicieli jego pokolenia w Rosji — uczył się języka polskiego, a poprzez kontakt z audycjami programu I Polskiego Ra­dia i niezwykle popularnymi w Rosji czasopismami („Przekrój", „Film") zyskiwał dostęp do wiedzy o kulturze Zachodu. Młode pokolenie ówczesnej inteligencji rosyjskiej mitologizowało polski stosunek do wolności, stereotyp rycerskości, niezależność naszego etosu. Jako wartość rozpoznawano także ironiczny i pozornie lek­ki stosunek do życia, odcinający się od tak powszechnie obecnego w tych latach w rosyjskiej kulturze oficjalnej przymusu politycz­ności.

Jednym z twórców, który dla Brodskiego stał się symbolem ta­kiej postawy, był — drukujący systematycznie w cenionym w krę­gach leningradzkiego świata artystycznego „Przekroju" — Konstanty Ildefons Gałczyński.

Wiktor Kulle w komentarzu do prze­druku dokonanych przez Brodskiego tłumaczeń wierszy tego po­ety pisze:

„Twórczość Gałczyńskiego (1905—1953) była niezwykle ważna dla Brodskiego w jego wczesnym, »romantycznym« okre­sie.

Według wspomnień świadków, Brodski często czytał na wie­czorach poetyckich przekłady Zaczarowanej dorożki i Pieśni o fladze, nieodmiennie zachwycając publiczność swoją ekspresją".

Do czytania polskiej poezji skłoniły też Brodskiego okoliczno­ści biograficzne. Na początku lat 60., kiedy nie drukowano jego tekstów oryginalnych, poeta szukał możliwości zarobkowania pracą tłumacza. Zetknął się wówczas (poza wierszami Gałczyń­skiego) z twórczością Norwida, której tłumaczenie zaproponował mu zaprzyjaźniony redaktor jednego z moskiewskich czasopism. Brodski wspominał później, że po wyjściu z redakcji przystanął na skwerku, aby przejrzeć otrzymany do tłumaczenia materiał. Wier­sze pochłonęły go do tego stopnia, że czytał je, oszołomiony, wielo­krotnie, siedząc na ławce koło redakcji do wieczora.

Z tego okresu pochodzą też przekłady dokonane na zamówie­nie redaktorów antologii poezji polskiej (czy szerzej: krajów socja­listycznych). W poszukiwaniach tych publikacji bardzo pomocna stała się wydana niedawno bibliografia twórczości Brodskiego. Okazało się — co zresztą nie było takie trudne do przewidzenia — że dobór tekstów oryginalnych w przypadku obydwu antologii tłumaczeń poezji krajów satelitarnych Związku Radzieckiego był dość arbitralny i motywowany pozaliteracko.

Motywacji tej dowo­dzi zamieszczenie w zbiorze — oprócz wierszy znanych i warto­ściowych — także tłumaczeń takich utworów, które zajmowały w dorobku ich autorów miejsce trzeciorzędne, o czym może świad­czyć fakt, że po publikacjach czasopiśmiennych nie były one włą­czane do ich tomików, a niektóre nie znalazły się nigdy w wybo­rach ich poezji.

Dotyczy to Partyzantów Jerzego Harasymowicza (utwór ten wydrukowano tylko w periodyku) oraz Fizyka Jarosła­wa Marka Rymkiewicza, opublikowanego w ulotnym almanachu i tylko raz przedrukowanego w jednym z wcześniejszych zbiorów jego wierszy (z żalem pragnę w tym miejscu odnotować, że p. Ja­rosław Marek Rymkiewicz, powodowany zrozumiałymi dla mnie przesłankami, nie wyraził zgody na przedruk oryginałów swoich wierszy w tej antologii).

Później przyszedł czas na poezję Czesława Miłosza, bliskie, przyjacielskie kontakty z wieloma polskimi emigrantami, przyjaźń ze Stanisławem Barańczakiem, udział w redagowaniu „Zeszytów Literackich", wizytę w Krakowie podczas uroczystości nadania Miłoszowi tytułu doktora honoris causa przez Uniwersytet Jagiel­loński czy wreszcie — jako swoiste zwieńczenie tej fascynacji — pobyt w Katowicach w roku 1993.

W okresie emigracji Brodskiego wzmógł się jeszcze jego szacu­nek i podziw dla Miłosza. Przetłumaczył wówczas — począwszy od połowy lat 70. — kilka utworów podziwianego poety. Bliski kontakt Miłosza z Aleksandrem Watem sprawił, że Brodski zainteresował się także poezją tego twórcy, co zaowocowało przekładem jednego z jego wierszy. Ostatnim polskim autorem, którego twórczość znalazła się na warsztacie rosyjskiego noblisty, był Zbigniew Herbert. W połowie lat 70. Brodski przełożył jego Deszcz. Można podejrzewać, że fa­scynacja tym poetą wynikła z inspiracji Miłosza. Wiem także, że nie jest to jedyny utwór Herberta, jaki zainteresował Brodskiego — tłumacza. Sam bowiem podczas pobytu poety w Polsce w 1993 roku odpowiadałem na jego pytania o niuanse semantyczne jed­nego z wierszy Herberta, nad którego przekładem wtedy praco­wał. Można mieć nadzieję, że otwarcie archiwum poety ujawni więcej takich przypadków.

Mimo ogromnego szacunku, podziwu, a także specyficznego pokrewieństwa sposobu myślenia i poezjowania Brodski przeło­żył tylko dwa wiersze Wisławy Szymborskiej — jeden na język angielski, drugi na rosyjski (ujrzał on światło dzienne dopiero w ostatnim wydaniu jego dorobku translatorskiego).

Jest to Lekcja (Урок). Możliwe, że jeszcze jakieś przekłady znajdują się wśród tekstów dotąd nie opublikowanych.

Całościowy obraz przekładów Brodskiego z poezji polskiej jest więc następujący: jeden liryk i dwa fragmenty z dramatu Norwi­da, jeden fragment wiersza Juliusza Słowackiego, sześć wierszy oraz poemat Zaczarowana dorożka Gałczyńskiego, sześć utworów Miło­sza, po jednym wierszu Szymborskiej, Różewicza, Herberta i Wa­ta, cztery utwory Leopolda Staffa, jeden wiersz Tadeusza Kubiaka, sześć tekstów Jerzego Harasymowicza oraz dwa Jarosława Marka Rymkiewicza (pełny wykaz w załączonej bibliografii).

Omówienie przekładów Brodskiego z poezji polskiej jest za­gadnieniem dosyć skomplikowanym co najmniej z kilku powodów. Przekłady te powstawały w ciągu niemal trzydziestu lat. W tym czasie zmieniał się, ewoluował stosunek Brodskiego do poezji; zmie­niały się jego literackie sympatie; przekształcała się jego własna poetyka, a pewnie także stosunek do sposobu tłumaczenia poezji — autorska strategia Brodskiego-tłumacza. Poza tym każdy z tłu­maczonych przez niego polskich poetów reprezentuje zupełnie inny model literackości, różni ich tematyka, problematyka, poetyka. Wydaje się, że jedyną drogą dającą szansę na rozpoznanie postawy tłumacza wobec tych tekstów, postawy wyrażającej się w konkretnych decyzjach translatorskich, jest postępowanie induk­cyjne.

Podejmę więc kolejno opis przekładanych przez Brodskiego wierszy, ustalając reguły rządzące jego decyzjami w każdym kon­kretnym przypadku,
uogólniając zasady postępowania tłumacza w przypadku utworów poszczególnych poetów.

Być może stworzy to szansę na uogólniającą diagnozę, określającą generalne reguły strategii przyjętej przez Brodskiego podczas tłumaczenia polskiej poezji. Jeśli uda się doprowadzić do takich wniosków, to mogą się one stać z kolei jedną z przesłanek badania postawy poety wobec utworów tłumaczonych z innych języków. Przesłanka ta może być o tyle ważna, że poezja polska stanowi jedno z głównych pól ak­tywności Brodskiego jako tłumacza.

Wiktor Kulle pisze bowiem, że „liczba przekładów z polskiego, którego Brodski specjalnie się w tym celu nauczył, porównywalna jest tylko z przekładami z uko­chanego przez niego języka angielskiego".

Nawiasem mówiąc, opisanie strategii translatorskiej Brodskie­go, jeśli da się reguły takiej strategii systematycznie ogarnąć, może stanowić jeden z ważnych elementów translatologicznej problema­tyki związanej z twórczością tego poety.

Był on bowiem także au­torem przekładów własnych wierszy: najpierw korzystał z pomo­cy Daniela Weissborta (jako współautora tłumaczenia), potem zaś — od połowy lat 80. — tłumaczył samodzielnie (tom Urania w całości, choć ze skrótami w stosunku do rosyjskojęzycznej publikacji, został przełożony na angielski przez Brodskiego).

Mając więc świadomość miejsca podejmowanej w niniejszym szkicu problematyki w kręgu zagadnień translatologii, przystąp­my do systematycznego opisu dokonanych przez Brodskiego prze­kładów polskich wierszy i spróbujmy zrekonstruować reguły jego postępowania.

Juliusz Słowacki

Wiersz Juliusza Słowackiego ... [itd.]

SPIS TREŚCI :

Juliusz Słowacki

Pogrzeb kapitana Meyznera    6
Памяти капитана Мейзнера       7


Cyprian Kamil Norwid

W pamiętniku (z fantazji „Za kulisami")    12
В  альбом (из  фантазии  «За кулисами»)       13

Tyrtej (fragmenty)    20
Песнь Тиртея         21


Leopold Staff

Rzęsa      24
Ряска     25

Matka     28
Мать      29

Tołstoj    30
Толстой      31

Mowa     32
Речь       33


Konstanty Ildefons Gałczyński

Anińskie noce    34
Анинские ночи     35

Koń w teatrze         36
Конь в театре      37

Małe kina    40
Маленькие кинозалы      41

Pieśń o fladze    44
Песня о знамени      45

W leśniczówce        52
В лесничестве      53

Zaczarowana dorożka    56
Заговоренные дрожки      57


Czesław Miłosz

Dziecię Europy     74
Дитя Европы      75

Elegia dla N.N.    90
Элегия [для] Н.Н.      91

Po drugiej stronie     94
По ту сторону       95

Przedmowa    98
Посвящение к сборнику «Спасение»       99

Skarga dam minionego czasu    102
Стенанья дам минувших дней       103

Udane życie        104
Счастливец       105


Tadeusz  Różewicz

Kto jest poetą    106
Что такое поэт       107


Wisława Szymborska

Lekcja     108
Урок     109


Aleksander Wat

*** („Być myszą...")     110
Быть мышью    111


Zbigniew  Herbert

Deszcz    112
Дождь    113


Jerzy Harasymowicz

Partyzanci    118
Партизаны      119

Geometria        122
Геометрия      123

Dzień zimowy     124
Зимний день      125

Październik     126
В октябре       127

Kartka do Mecenasa    128
Открытка Меценату        129

Siedzę w Krakowie    130
В Кракове    131


Tadeusz  Kubiak

Wisłą płynąca    132
Плывущие Вислой      133


Jarosław Marek Rymkiewicz

Физик     134

На смерть неизвестного обывателя        136


Piotr Fast
Poezja polska w przekładach Josifa Brodskiego (komentarz)   137

Bibliografia   203

Ostatni egzemplarz z wyczerpanego nakładu posiada ślady magazynowe.

Egzemplarz z małymi zarysowaniami przedniej okładki, małe przybrudzenia i przetarcia tylnej okładki, żółte zaplamienia na blokach kartek (na grubości książki) jak na szczegółowych fotografiach !