Kazanie biblijne. Teoria przepowiadania Bruno Drehera (1911-1917) — KS. HERBERT SIMON

WSTĘP [fragmenty]

1. Zasadniczym celem II Soboru Watykańskiego była troska o odnowę i dostosowanie Kościoła do współczesności, aby pośród dzisiejszych warunków życia mógł on nadal skutecznie spełniać swoją zbawczą misję. Z tą odnową Kościoła jest także nierozerwalnie związana odnowa katolickiego przepowiadania. Wskazują na to same dokumenty soborowe, które uznały przepowiadanie słowa Bożego za jedną z zasadniczych funkcji jego zbawczego posłannictwa (KL 24, 35. 2, 52; KO 21, 24, 25). Mając na uwadze te dokumenty, wydaje się nie ulegać wątpliwości, że dominantą nauki Soboru jest troska o rozwój wiary, która rodzi się ze słuchania słowa Bożego (Rz 10, 17). Prowadzi to do wniosku, że zagadnienia związane z przepowiadaniem słowa Bożego znajdują się w centrum problematyki soborowej. Kaznodzieja czerpiąc ze skarbca Pisma św., które jest podstawą wszelkiego nauczania i przepowiadania, winien budzić i umacniać wiarę. Ma służyć wierze i sakramentowi; ma urzeczywistniać Kościół w każdym czasie i każdej sytuacji. Przepowiadanie jest zatem kontynuacją misji Chrystusa, której głównym celem było włączanie człowieka w życie Boga (J 14, 23). Mimo tak doniosłej roli jaką spełnia kaznodziejstwo w urzeczywistnianiu się Kościoła, posługa ta jest ciągle w poszukiwaniu najwłaściwszej drogi swego kościelnego oddziaływania. Jest znamiennym faktem, że w ostatnich latach dużo pisze się zarówno o kryzysie kaznodziejstwa, jak też o jego odnowie i odrodzeniu. Ten paradoksalny fakt tłumaczy się tym, że w życiu dzisiejszego Kościoła można rzeczywiście zaobserwować szereg niedomogów wynikających z rozbieżności pomiędzy jego misją a życiem i myśleniem współczesnego człowieka. Uświadomienie sobie tych negatywnych zjawisk stanowi punkt wyjścia dla prób odnowy. Stwierdzenie kryzysu względnie niedomogów kaznodziejstwa jest zarazem punktem wyjścia lub przynajmniej wstępnym sygnałem w podejmowaniu wysiłków celem ich przezwyciężenia. Mówiąc o kryzysie przepowiadania homileci wskazują na różne jego przyczyny. W zależności od swoich zainteresowań stwierdzają iż, przyczyn tego stanu rzeczy należy się dopatrywać w języku kazań, względnie w osobie kaznodziei bądź też w słuchaczu. Inni uważają, że nieskuteczność kazania płynie stąd, iż nie uwzględnia się tak w przygotowaniu jak i w samym akcie przekazu homiletycznego wyników teorii komunikacji. Jedną z głównych przyczyn tej sytuacji jest jednak, na co wskazuje większość autorów, odejście w przepowiadaniu od autentycznych treści biblijnych. Wpłynął na to między innymi fakt, że Biblia w pewnym okresie życia Kościoła nie była w pełni doceniana. Skutkiem tego był upadek kaznodziejstwa biblijnego w późnym Średniowieczu. Posługa słowa zastała wówczas zdominowana przez teologię systematyczną, a w czasach Oświecenia przez deizm i panujące wówczas prądy filozoficzne. Treścią ówczesnych kazań był raczej dogmat, prawdy katechizmowe i system moralny mniej zaś Objawienie Boże i historia zbawie­nia. Dopiero okres odnowy kerygmatycznej, poprzedzony odnową przepowiadania w formie homilii, przywraca stopniowo Biblii i przepowiadaniu biblijnemu właściwe miejsce w życiu Kościoła.

Teoretycy przepowiadania badając przyczyny kryzysu posługi słowa wskazują coraz częściej na potrzebę jej treściowej odnowy. W świetle konstytucji o Bożym Objawieniu nie ulega wątpliwości, że Biblia musi stać się na nowo siłą ożywczą kościelnego przepowiadania. "Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne, tak jak sama religia chrześcijańska, żywiło się i kierowało Pismem św. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i starym życia duchowego" (KO 21). O należytym poziomie i zbawczej skuteczności kaznodziejstwa decyduje przede wszystkim jego biblijna treść. Potwierdzają to następujące słowa Konstytucji: "Tymże słowem Pisma św. żywi się również korzystanie i święcie się przez nie rozwija posługa słowa, czyli kaznodziejstwo, katecheza i wszelkie nauczanie chrześcijańskie, w którym homilia liturgiczna winna mieć szczególne miejsce "(KO 24). Dobitnie wskazuje na to także papież Paweł VI w swojej Adhortacji o Ewangelizacji w świecie współczesnym: "Wydaje się Nam, że taka Adhortacja ma kluczowe znaczenie, ponieważ głoszenie ewangelicznego orędzia nie jest czymś takim, co Kościół mógłby dowolnie albo wykonywać, albo nie wykonywać, ale jest zadaniem i obowiązkiem, nałożonym mu przez Pana Jezusa, ażeby ludzie mogli wierzyć i dostąpić zbawienia. Głoszenie Ewangelii jest zgoła konieczne, jest jedyne w swoim rodzaju i nic go nie może zastąpić".

Powrót do Biblii nie oznacza jeszcze odnowy kaznodziejstwa. Posługa słowa domaga się głoszenia autentycznego słowa Bożego zawartego w Piśmie św. bez historycznych i kulturowych uwarunkowań, w których zastało wyrażone. Język Biblii, jej sposób patrzenia oraz oceniania świata i jego zjawisk, jest bowiem obcy współczesnemu człowiekowi. Aby przezwyciężyć ów rozziew jaki istnieje między Biblią a współczesnością, trzeba zgodnie z dokumentami Kościoła korzystać z dorobku współczesnej egzegezy katolickiej. Choć egzegeza ta wypracowała wiele zasad hermeneutycznych, które pozwalają odczytać kerygmat biblijny, to jednak w praktyce daje się odczuć rozbieżność pomiędzy naukową egzegezą a przepowiadaniem.

Jednym z czołowych teoretyków kaznodziejstwa, który dostrzegł konieczność stosowania tych zasad w opracowaniu kazania biblijnego był długoletni kierownik katedry homiletyki na uniwersytecie w Bonn, a potem kierownik katedry kerygmatyki i pedagogiki religijnej w Wiedniu — Bruno Dreher (1911—1971).

Poglądy jego swą genezą sięgają ruchu kerygmatycznego, z którego czerpał inspirację. W badaniach homiletycznych szczególną uwagę zwracał on na tworzywo przepowiadania, tj. na Biblię, a w późniejszym okresie swej twórczości, również na człowieka jako słuchacza słowa Bożego. Jeśli chodzi o tworzywo postulował Dreher wykorzystanie egzegezy w przepowiadaniu. Włączając jej zasady do kaznodziejstwa, chciał on zagwarantować przepowiadaniu obiektywizm i wierność Bożemu słowu, do której jest zobowiązany każdy kaznodzieja. W odniesieniu do słucha­cza słowa Bożego, postulował B. Dreher koniecznie uwzględniać egzysten­cjalne potrzeby słuchacza. Opracował on zasady antropologicznego przepowiadania. Jego twórczość homiletyczna miała wymiar egzegetyczny i antropologiczny. Dla obydwu wypracował on założenia teoretyczne i wskazał na możliwości ich realizacji w praktyce [...]

Celem niniejszej rozprawy jest krytyczne przebadanie teoretycznych zasad przepowiadania wypracowanych przez B. Drehera, które były próbą powiązania naukowej biblistyki z kościelną posługą słowa. Zadaniem tej posługi — w jego ujęciu jest właściwe odczytanie autentycznej treści Pisma św. oraz jej aktualizacja w kontekście eklezjalnym i egzystencjalnym współczes­nego człowieka. Ponieważ element biblijny i antropologiczny stanowią istotę jego poglądów homiletycznych, dlatego będą one głównym przedmiotem badań. Ten aspekt zainteresowania twórczością Drehera wpłynął również na sformułowanie tytułu niniejszej rozprawy.

W celu pełniejszego poznania poglądów homiletycznych Drehera przeanalizowano także jego kazania. Analiza ta nie tylko pozwala nam skonfrontować na ile jego teoria jest przydatna w praktyce, ale jest ona zarazem ilustracją jak można te zasady wykorzystać w aktualnym przepowiadaniu. W rozprawie niniejszej chodzi nie tylko o przedstawienie koncepcji Drehera, lecz również o jej krytyczną ocenę w świetle nauki Kościoła, współczesnej egzegezy i aktualnych tendencji homiletycznych. Aby to było możliwe zostanie najpierw podjęta próba wyśledzenia genezy poglądów Drehera, następnie ich ocena naukowo-teologiczna oraz wpływ Drehera na współczesną teorię i praktykę przepowia­dania biblijnego, ze szczególnym uwzględnieniem kaznodziejstwa polskiego.

Dla zrealizowania tych założeń praca zostanie przedstawiona w pięciu rozdziałach. Rozdział pierwszy będzie wprowadzeniem w proble­matykę kazania biblijnego w historycznym aspekcie. Zwrócimy w nim szcze­gólną uwagę na to, jaką rolę pełniła Biblia w przepowiadaniu drugiej po­łowy ostatniego stulecia, począwszy od pomocniczej roli. aż do historiozbawczego jej traktowania u B. Drehera. W sposób szczególny zostaną tu wyeksponowane te kierunki, z których wywodzi się koncepcja Drehera. Na tym tle zostaną przedstawione jego założenia. Poglądy Drehera na temat stosunku hermeneutyki biblijnej do przepowiadania będą treścią drugiego rozdziału. Zostaną one skonfrontowane z obowiązującymi dokumentami Kościoła i współczesną egzegezą. Teoretyczne założenia Drehera będą poparte przykładami z jego kazań, w których egzegeza tekstu stanowi pierwszy i nieodzowny krok. Następnie zostaną omówione warunki aktualizacji kerygmatu biblijnego w przepowiadaniu, którymi są: egzystencja współczesnego człowieka i aktualne życie Kościoła (rozdział trzeci). W rozdziale czwartym będzie omówiona metodyka kazania biblijnego tj. tworzenie kazania, jego struktura i rodzaje. Struktura kazania biblijnego będzie przedstawiona na przykładzie opracowań Drehera. Wartość naukowa jego poglądów oraz znaczenie dla współczesnego przepowiadania zostanie omówiona w ostatnim rozdziale. W tym rozdziale zbadamy również wpływ Drehera na współczesne kaznodziejstwo krajów języka niemieckiego i kaznodziejstwo polskie. Rozdział ten zostanie zamknięty próbą oceny homiletycznych poglądów B. Drehera na tle aktualnych tendencji w kaznodziejstwie.

SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów
Wstęp

Rozdział I
Geneza egzegetyczno-antropologicznego przepowiadania

I. Odnowa kaznodziejstwa pierwszej połowy XX wieku
1. Pomocnicza rola Biblii w przepowiadaniu
2. Próba odnowy przepowiadania biblijnego
II. Współczesne kierunki odnowy kaznodziejstwa biblijnego
1. Kerygmatyczna odnowa przepowiadania
2. Egzegetyczno-antropologiczna koncepcja kazania B. Drehera

Rozdział II
Współczesna hermeneutyka biblijna a przepowiadanie

I. Konieczność zasad hermeneutycznych w pracy kaznodziejskiej
1. Postulaty Kościoła i współczesnej egzegezy
2. Specyfika ujęcia Bruno Drehera
II. Aplikacja zasad hermeneutycznych do trudniejszych tekstów biblijnych
1. Teksty Starego Testamentu
2. Opisy cudów

Rozdział III
Aktualizacja kerygmatu biblijnego w przepowiadaniu

I. Antropologiczny aspekt współczesnego przepowiadania biblijnego
1. Przepowiadanie interpretacją ludzkich doświadczeń
2. Źródła poznania problematyki antropologicznej
II. Zasady teologiczne w interpretacji tekstów biblijnych
1. Konieczność żywej Tradycji Kościoła w przepowiadaniu
2. Konieczność współczesnej teologii w przepowiadaniu

Rozdział IV
Metoda kazania biblijnego

I. Tworzenie kazania biblijnego
1. Analiza tekstu
2. Redakcja kazania
II. Struktura kazania biblijnego
1. Indukcja homiletyczna
2. Przejście do kerygmatu
3. Aktualizacja kerygmatu
III. Rodzaje biblijnego przepowiadania
1. Tradycyjne formy przepowiadania
2. Współczesna typologia kazań

Rozdział V
Znaczenie poglądów B. Drehera dla współczesnego przepowiadania

I. Realizacja poglądów Bruno Drehera we współczesnym kaznodziejstwie
II. Próba oceny poglądów Bruno Drehera na tle aktualnych tendencji homiletycznych

Zakończenie      

Aneks   

Bibliografia