CHARAKTERYSTYKA SOZOFLORYSTYCZNA WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO Arkadiusz Nowak

Z notatki wydawniczej :

Książka porusza problemy z dziedzin chorologii roślin, florystyki i biologii konserwatorskiej.
Jest pierwszym syntetycznym opracowaniem, przedstawiającym stan zagrożonej i rzadkiej flory
regionu w ujęciu przestrzennym. Opracowany oryginalny model waloryzacji gatunków i obszarów
pozwala na szerokie zastosowanie wyników badań autora zarówno w naukach biologicznych, jak i geograficznych,
a także w administracji, oświacie i planowaniu przestrzennym.



Fragmenty ze wstępu :

Na obszarze województwa opolskiego, podobnie jak w całym kraju, proces przekształceń szaty roślinnej
na skutek działalności człowieka rozpoczął się już w neolicie. Antropopresja przybierała na sile wraz ze wzrostem
liczby ludności, wprowadzaniem nowych sposobów uprawy roli, a w końcu, po­cząwszy od końca XVIII wieku
wraz z postępującą rewolucją przemysłową. Naturalne procesy przystosowawcze związane z ewolucją organizmów
nie nadążały za szybko zmieniającymi się uwarunkowaniami zewnętrznymi kształtowanymi przez człowieka
i ustąpiły miejsca procesom wymierania (Kornaś, Medwecka-Kornaś 1986).

Niekorzystne przemiany szaty roślinnej i wycofywanie się poszczególnych jej składników nie ominęły województwa opolskiego.
W wiekach XVII i XVIII Opolszczyzna jako część Śląska intensywnie rozwijała się w wielu dziedzi­nach gospodarki,
a w wieku XIX wystąpiło na wspomnianych terenach po­stępujące uprzemysłowienie i rozwój systemu komunikacyjnego,
które nega­tywnie oddziaływało na środowisko przyrodnicze. Tak zwana „racjonalna" gospodarka leśna oraz „wysoka kultura" rolna,
w szczególności związane z nimi zmiany stosunków wodnych, doprowadziły w ciągu ostatnich lat do znacznego zubożenia
rodzimej flory Śląska Opolskiego. Procesy ustępowania gatunków z terenu województwa opolskiego możemy dziś prześledzić,
anali­zując bogatą bibliografię geobotaniczną XIX i początku XX wieku (np. Wimmer 1844, Fiek 1881, Schube 1903a).

W ostatnich latach ukazało się szereg prac dotyczących roślin rzadkich, ginących i chronionych ...
Dla obszaru województwa opolskie­go opracowano listy roślin zagrożonych (Parusel i inni 1996, Spałek 1997b).
Dotychczas jednak nie dokonano syntetycznej analizy chorologicznej gatun­ków zagrożonych i ginących województwa opolskiego,
jak również nie ukaza­no całościowego obrazu wartości tej grupy roślin w ujęciu przestrzennym.
Niniejsza praca ma za zadanie syntetyczne przedstawienie zmian w roz­mieszczeniu wybranych 302 gatunków roślin rzadkich
w ciągu ostatnich 194 lat, oszacowanie wartości sozoflorystycznej każdego gatunku wg zaproponowanej metody
oraz przedstawienie rozkładu przestrzenno-jakościowego tej wartości na obszarze województwa opolskiego w wariancie
generalnym, his­torycznym, aktualnym i zmian.

Badania fłorystyczne na Śląsku zostały zapoczątkowane w drugiej połowie XVIII w. Penetracja botaniczna objęła również Śląsk Opolski,
leżący w cen­tralnej części, między Śląskiem Górnym a Dolnym. Pierwsze prace florystyczne Mattuschki (1776) i Krockera (1787)
wymieniają małą liczbę gatunków i ich stanowisk. Znacznie więcej danych przynoszą opracowania Wimmera, Grabowskiego
(1827, 1828, 1829) i Wimmera (1844, 1857). Ostatnie wydanie flory Wimmera (1857) odnotowuje 1375 gatunków występujących na Śląsku.
Wyniki badań prowadzone w latach 1858—1881 przez różnych badaczy, m.in. Stenzla (1876), poszerzone o własne prace terenowe,
zostały opublikowane przez Fieka (1881) i wymieniają 1513 gatunków wraz z bogatym wykazem stanowisk.

Opierając się na wymienionych wyżej opracowaniach, poszerzonych o wy­niki własnych badań florystycznych, Schube (1903a)
publikuje monograficz­ne dzieło o aktualnym rozmieszczeniu roślin na Śląsku.
Praca ta opisuje 1616 gatunków roślin naczyniowych na przeszło 60 tys. stanowiskach.
Dalsze badania florystyczne, prowadzone po roku 1904 i kierowane przez Schubego, miały na celu odkrywanie nowych stanowisk
roślin oraz rejestro­wanie nowych gatunków. Stanowiły uzupełnienie podstawowych prac wyda­nych wcześniej.
Wyniki wspomnianych badań w postaci doniesień publiko­wał Schube rokrocznie w latach 1903—1930 w „Jahresberichte
der Schlesischen Gesellschaft für Vaterlandische Cultur" z przerwą w czasie I wojny świato­wej.
Od 1931 r. badania te kontynuował Schalow (1931—1936), który — podob­nie jak jego poprzednik, zwracał uwagę nie tylko na
gatunki rodzime, ale po­dawał również nowe stanowiska gatunków obcych.
Istotne są alegaty zielnikowe z okresu przedwojennego przechowywane w zielniku Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Wrocławskiego
we Wroc­ławiu zebrane m.in. przez Bartscha, Baumanna, Buchsa Burdę, Buschutzkiego, Dittricha, Fieka, Froedela, Fuchsa, Grabowskiego,
Klapicha, Klopego, Krockera, Lorensena, Malendy, Petriego, Richtera, Ricznera, Rietschego, Rothego, Schalowa, Schmattorscha, Schmidta,
Schoebela, Scholza, Schramma, Shrantza, Schubego, Schuberta, Sintenisa, Spribika, Straussa, Tieschbierza, Torkego, Uechtritza,
Wascheka, Wegenkolba, Wendego, Wernera, Wichurę.

W latach 1939—1945 badania florystyczne na Śląsku nie były już prowa­dzone z taką intensywnością. Z tego okresu pochodzi jedynie
zielnik wykona­ny przez Karola Bialuchę, a zawierający rośliny zebrane na terenie dzisiej­szego województwa opolskiego w latach 1937-1943,
liczący 1678 arkuszy, z czego 1590 przypada na rośliny naczyniowe. Obecnie zielnik przechowywa­ny jest w zbiorach botanicznych
Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu (Michalak 1965).

Pierwsze powojenne doniesienia dotyczące flory województwa opolskiego pojawiły się wraz z rozpoczęciem opracowywania
Rozmieszczenia roślin na­czyniowych na Śląsku pod kierunkiem prof. Józefa Mądalskiego...

Przedmiotem niniejszej pracy są ustępujące i rzadkie gatunki roślin na­czyniowych rozpatrywane na obszarze województwa opolskiego
w granicach sprzed 1998 r.

Głównym celem opracowania jest przedstawienie wartości flory wojewódz­twa opolskiego z punktu widzenia wymierania poszczególnych
jej elementów oraz potrzeby ich ochrony.

W celu umożliwienia porównań ilościowych i jakościowych danych florystycznych z różnych okresów badawczych, w szczególności przed-
i powojen­nych, niezbędne stało się uzupełnienie obrazu fitogeograficznego wojewódz­twa opolskiego.
Badania terenowe przeprowadzono w czterech następujących po sobie sezonach wegetacyjnych w latach: 1996, 1997, 1998 i 1999,
w trak­cie których odkryto około 1000 nowych stanowisk wybranych roślin oraz po­twierdzono wiele stanowisk literaturowych.

Przedstawienie rozkładu przestrzenno-jakościowego wartości sozoflorystycznej na obszarze badań w pierwszym etapie polegało na
wyborze z grupy roślin ustępujących (Parusel i in. 1996, Spałek 1997b) 302 gatunków, dla których istnieje w miarę wystarczająca
liczba danych potrzebnych do prze­prowadzenia analiz.
Kolejnym celem pracy było opracowanie oryginalnego modelu waloryzacji gatunku opartego na systemie oceny 14 kryteriów:
liczby stanowisk, średniej przybliżonej wielkości stanowiska, zmiany liczby stanowisk, ryzyka bezpo­średnich zagrożeń,
ryzyka pośrednich zagrożeń, skomplikowanego lub mało efektywnego procesu rozmnażania, wartości fitosocjologicznej gatunku,
wpisu na listę gatunków chronionych Konwencji Waszyngtońskiej, wpisu na lis­tę gatunków chronionych Konwencji Berneńskiej,
wpisu na listę gatunków chronionych Dyrektywy Habitatowej, ochronie gatunkowej w Polsce, katego­rii zagrożenia na Liście roślin
zagrożonych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 1992), reliktowości i występowaniu na granicy zasięgu lub w populacjach izolowa­nych.
Na podstawie stworzonego modelu dla każdego z wybranych 302 ga­tunków roślin naczyniowych wyliczono ich gatunkową wartość
sozoflorystyczną. Jednym z podstawowych celów pracy była lokalizacja zanotowanych w la­tach 1806—1999 wystąpień wybranych
gatunków umiejscowionych na kartogramie o 2298 polach podstawowych i wyliczenie dla poszczególnych pól ich sumarycznej wartości
sozoflorystycznej. W następstwie otrzymano mapę ob­szarowej wartości sozoflorystycznej badanego terenu, umożliwiającą dokony­wanie
wewnętrznych analiz porównawczych i stwierdzenie ewentualnych prawidłowości oraz cech charakterystycznych rozkładu tej wartości.

Kolejnym celem pracy było określenie kategorii zagrożenia wybranych 302 gatunków roślin naczyniowych. Taksony podzielono na sześć grup,
zgod­nie z nomenklaturą Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN 1994): EX - gatunki wymarłe lub prawdopodobnie wymarłe,
CR - gatunki krytycz­nie zagrożone wymarciem, EN - gatunki zagrożone wymarciem, VU - ga­tunki narażone na wymarcie,
LR — gatunki rzadkie, o niskim stopniu zagro­żenia, DD — gatunki o niewystarczającej liczbie danych, wymagające weryfikacji.

Zaproponowano również, podobnie jak Wika (1992) dla województwa katowickiego, listę roślin, które zasługują na prawną ochronę
na terenie województwa opolskiego.


SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów i symboli   

Wstęp   

1. Metodyka badań

1.1. Pozyskiwanie danych i techniki badań terenowych

1.2. Metoda wyznaczenia wartości sozoflorystycznej gatunku

1.3. Waloryzacja gatunku i zasady punktacji

1.4. Dobór gatunków

1.5. Kartoteka gatunków i zielnik

1.6. Metoda ustalania wartości sozoflorystycznej obszaru województwa opolskiego

1.7. Metoda ustalania kategorii zagrożenia gatunków

1.8. Zasady kwalifikacji gatunków do objęcia ochroną prawną

2. Wyniki

2.1. Gatunkowa wartość sozoflorystyczna

2.2. Obszarowa wartość sozoflorystyczna województwa opolskiego

2.3. Stopień zagrożenia gatunków

2.4. Lista gatunków proponowanych do ochrony prawnej

2.5. Rodzaje i zakres oddziaływania negatywnych czynników

3. Dyskusja

4. Wyniki i wnioski końcowe

Literatura

Summary