Wolność religijna w Hiszpanii na tle przemian społeczno-politycznych w latach 1931 – 1992 — Piotr Ryguła

Z notatki wydawniczej :

Monografia stanowi analizę zagadnienia wolności religijnej w Hiszpanii w okresie II Republiki (1931–1939), Hiszpanii narodowej (1936–1975) oraz współczesnej monarchii konstytucyjnej.
Tak zakreślona perspektywa czasowa pozwala zapoznać się z trzema różnymi systemami relacji państwo – Kościół oraz z trzema odmiennymi sposobami pojmowania wolności religijnej, gwarantowanej w ramach ustawodawstwa państwowego. Umożliwia także porównanie zakresu wspomnianej wolności, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i wspólnotowym, w poszczególnych systemach ustrojowych.

Jest to pierwsza polskojęzyczna monografia, której autor z perspektywy prawno-historycznej analizuje zagadnienie wolności religijnej w Hiszpanii w tak szerokim zakresie czasowym.
Tymczasem tak zakreślone granice czasowe analizy umożliwiają dokonanie jej w perspektywie historycznej wystarczająco „pełnej” do zrozumienia zarówno aktualnie obowiązującego stanu prawnego w tym, co dotyczy wolności religijnej, jak i wcześniejszych regulacji w omawianej materii.
Pozwala dostrzec relację, jaka zachodzi między zakresem gwarantowanej ustawowo wolności i możliwością skutecznego korzystania z tychże gwarancji a poszczególnymi modelami ustrojowymi państwa, budowanymi na konkretnej wizji wspólnoty politycznej i narodowej.

Oprócz analizy aktów normatywnych, regulujących zakres podmiotowy i przedmiotowy wolności religijnej, monografia zawiera także omówienie historycznego kontekstu stanowionych aktów.
Wspomniana analiza pozwoliła uwypuklić znaczenie rzeczywistości społeczno-politycznej, w której powstawały teksty normatywne – rzeczywistości do pewnego stopnia kreującej konkretne regulacje prawne.


WSTĘP

W Hiszpanii religia wpisała się w dzieje monarchii i republiki, towarzysząc ludom iberyjskim nie tylko w chwilach zwycięstw wielkiego imperium, ale także w momentach klęsk i konfliktów na tle politycznym, społecznym, narodowościowym. „W żadnym innym narodzie świata — wyraża podzielaną przez wielu historyków opinię Stanley G. Payne — historia i kultura nie identyfikują się tak bardzo z katolicyzmem”, jak w tym kraju.
Mówiąc o szczególnego rodzaju wpisaniu się katolicyzmu w społeczno-polityczny wymiar życia Hiszpanii, należy podkreślić nie tylko stopień samej identyfikacji, ale także jej charakter, który przyczynił się do ujmowania poglądów religijnych społeczeństwa oraz relacji państwo — Kościół w kategoriach tzw. kwestii religijnej.
Kwestia ta — postrzegana niejednokrotnie w kategoriach ustrojowych państwa — związana jest z ideą „dwóch Hiszpanii” (dos Españas); ideą obrazującą stan panującego w społeczeństwie rozdarcia.

Na podjęcie niniejszego tematu niewątpliwy wpływ miał kilkuletni pobyt autora monografii w Hiszpanii i doświadczenie aktualności tematu wolności religijnej w świadomości społecznej.
Rzeczywistość monarchii katolickiej, II Republiki, wojna domowa, system autorytarny gen. Franco kształtowały i do dziś kształtują postrzeganie tego, co dotyczy historycznych i obecnych relacji państwo — Kościół. Doświadczenie ograniczeń wolności religijnej, gwarantowanej zarówno w konstytucji II Republiki, jak i w zmodyfikowanej w styczniu 1967 r. Karcie praw Hiszpanów, skłania do postawienia pytania dotyczącego czynników wpływających na kształt regulacji prawnych, determinujących zakres realnej, efektywnej możliwości korzystania z prawa do tej wolności w życiu jednostek i wspólnot religijnych. Próbując spojrzeć w ten sposób na zagadnienie, oprócz samych tekstów normatywnych, regulujących prawo do wspomnianej wolności, należy wziąć pod uwagę uwarunkowania historyczne, w których dany tekst powstawał, takie jak skład parlamentu, rządu oraz stanowisko wspomnianych podmiotów kolektywnych wobec religii i wolności religijnej, a także postawy reprezentowane przez poszczególne grupy społeczne, polityczne i wspólnoty religijne, stanowiące społeczne zaplecze władzy ustawodawczej i administracyjnej. Zagadnienie niewątpliwie złożone podejmowane było niejednokrotnie przez historyków, rzadziej poruszano je w literaturze prawniczej.
Horyzont czasowy monografii wyznaczają: publikacja pierwszego dekretu republikańskiego rządu tymczasowego (tzw. Statutu prawnego Republiki) z 1931 r. oraz podpisanie umów między rządem a niekatolickimi wyznaniami i religiami w Hiszpanii w 1992 r. Zestawienie okresu II Republiki (1931—1939), tzw. Hiszpanii narodowej (1936—1975) oraz współczesnej monarchii konstytucyjnej wyznacza konkretną perspektywę czasową pozwalającą zapoznać się z trzema różnymi systemami relacji państwo — Kościół, oraz z trzema odmiennymi sposobami pojmowania wolności religijnej, gwarantowanej w ramach hiszpańskiego ustawodawstwa państwowego. Pozwala także na porównanie możliwości rzeczywistego korzystania z prawa do wspomnianej wolności w poszczególnych systemach przez jednostkę i wspólnotę religijną.

Pierwszy rozdział monografii zakreśla historyczne tło wolności religijnej na Półwyspie Iberyjskim od VI do XIX w.
Analizowane są w nim takie zagadnienia, jak rola katolicyzmu w procesie narodzin oraz późniejszych przeobrażeń monarchii i narodu hiszpańskiego, relacje państwo — Kościół do upadku monarchii w 1931 r., idea „dwóch Hiszpanii”, a także kwestia antyklerykalizmu w dziewiętnastowiecznej monarchii hiszpańskiej.
Przedmiotem rozdziału drugiego jest wolność religijna w okresie II Republiki. Analizie poddane zostaje republikańskie ustawodawstwo, zmierzające do radykalnej zmiany dotychczasowego, wyznaniowego charakteru państwa oraz do rozdziału państwa od Kościoła, a także kontekst społeczno-polityczny stanowionych aktów normatywnych.
W rozdziałach trzecim i czwartym autor omawia wolność religijną w Hiszpanii czasów gen. Franco: w pierwszym z nich — w okresie od rozpoczęcia działań wojennych w 1936 r. do Soboru Watykańskiego II, w drugim zaś — w Hiszpanii posoborowej. Analizie poddano proces powrotu do ustrojowego modelu państwa wyznaniowego oraz jego późniejsze przeobrażenia.
Interpretacji aktów normatywnych Hiszpanii frankistowskiej dokonywano z uwzględnieniem szeroko zakreślonego kontekstu historycznego, stanowiącego społeczno-polityczne tło wprowadzanych w życie regulacji prawnych.
W rozdziale piątym podjęty zostaje temat wolności religijnej we współczesnej monarchii konstytucyjnej. W analizę rzeczywistości społeczno-politycznej, w jakiej powstawały aktualnie obowiązujące akty normatywne, do pewnego stopnia wpisuje się studium debaty parlamentarnej, pozwalające ukazać zakorzenienie konkretnych zapisów konstytucyjnych w postawach reprezentowanych przez członków konstytuanty. W rozdziale tym analizie autor poddał treść przepisów konstytucyjnych, ustawy organicznej o wolności religijnej, umów konkordatowych między państwem i Kościołem katolickim oraz umów między państwem a innymi wyznaniami i religiami.
Zawarty w monografii materiał opracowany został przy użyciu metody dogmatyczno-prawnej i historyczno-prawnej. Pierwszą z nich zastosowano w celu przedstawienia treści oraz interpretacji tekstów normatywnych, począwszy od ustaw konstytucyjnych przez umowy konkordatowe, umowy prawa wewnętrznego, ustawy, dekrety królewskie po dekrety i rozporządzenia władzy wykonawczej różnych szczebli. Natomiast drugą posłużono się w celu „spojrzenia” na regulacje prawne z perspektywy okoliczności towarzyszących formułowaniu i wprowadzaniu w życie analizowanego ustawodawstwa wyznaniowego. Ten rodzaj interpretacji odwołuje się między innymi do kontekstu społecznego, politycznego, ekonomicznego.
Przydatnym narzędziem w trakcie analizy wolności religijnej w Hiszpanii na tle przemian społeczno-politycznych okazały się stenogramy z obrad parlamentu, sprawozdania z komisji legislacyjnych czy teksty projektów aktów normatywnych.
W studium tychże można odnaleźć odzwierciedlenie postaw poszczególnych deputowanych czy całych ugrupowań parlamentarnych — postaw, które znajdowały swoje odbicie najpierw w tekstach projektów, a następnie stanowionych aktów normatywnych.
Zawarta w monografii analiza obrad parlamentarnych jest wynikiem studium autora nad tekstami debat publikowanymi w “Diario de Sesiones de las Cortes Constituyentes de la República Española” (DSCCRE), “Diario de Sesiones del Congreso de los Diputados” (DSCD), “Diario de Sesiones del Senado” (DSS) i “Boletín Oficial de las Cortes”(BOC)9. Tłumaczenia z hiszpańskiego na język polski — jeśli nie zaznaczono inaczej — są tłumaczeniami własnymi autora monografii.
Wagę analizowanego w niniejszej pracy tematu podkreśla fakt, że opracowania zagadnień związanych z wolnością religijną podejmowali się znakomici specjaliści z zakresu prawa wyznaniowego i kanonicznego, tacy jak Carlos Corral Salvador, Rafael Navarro Vals, Pedro Juán Viladrich.
Spośród opublikowanych dotąd monografii jednak tylko niewielka liczba opracowań ujmuje temat z perspektywy prawno-historycznej.
Autorzy, którzy podjęli się wspomnianego zadania, ograniczyli zakres analizy do tekstów konstytucyjnych, konkordatowych, do konkretnego zagadnienia z zakresu wolności religijnej lub do ściśle określonych, wąskich nieraz ram czasowych. Istnieją monografie, w których analiza prawno-historyczna ma charakter wstępu do rozważań na temat aktualnie obowiązujących uregulowań, oraz opracowania podręcznikowe z zakresu prawa wyznaniowego, w których prawno-historyczne studium zagadnienia wolności religijnej stanowi część omawianego w podręczniku materiału.
We współczesnej literaturze przeważają opracowania szczegółowych zagadnień obowiązującego ustawodawstwa wyznaniowego.

Niniejsza praca jest pierwszą polskojęzyczną monografią poświęconą analizie tematu wolności religijnej w Hiszpanii w latach 1931—1992. Skłoniło to jej autora do szerszej analizy historycznego kontekstu stanowionych aktów normatywnych; kontekstu zasadniczo nieznanego polskiemu czytelnikowi.
Wspomniana analiza pozwoliła uwypuklić znaczenie rzeczywistości społeczno-politycznej, w której powstawały teksty normatywne; rzeczywistości do pewnego stopnia kreującej konkretne regulacje prawne. Także poza kręgiem literatury polskojęzyczej monografia ta stanowi pewnego rodzaju novum. Jak już bowiem wspomniano, nawet wśród monografii hiszpańskojęzycznych o charakterze prawno-historycznym brak do tej pory opracowania zawierającego analizę wolności religijnej w Hiszpanii kolejno w okresie II Republiki, w systemie autorytarnym gen. Franco oraz we współczesnej monarchii konstytucyjnej; monografii, która nie ograniczałaby się do analizy tekstów konstytucyjnych, konkordatowych czy do jakiegoś wąskiego zagadnienia z zakresu wolności religijnej. Tymczasem taki właśnie zakres czasowy umożliwia dokonanie analizy wolności religijnej w perspektywie historycznej wystarczająco „pełnej” do zrozumienia zarówno aktualnie obowiązującego stanu prawnego, jak i wcześniejszych rozwiązań ustrojowych w omawianej materii. Pozwala dostrzec relację, jaka zachodzi pomiędzy zakresem gwarantowanej ustawowo wolności religijnej oraz możliwością skutecznego korzystania z powyższych gwarancji a poszczególnymi modelami ustrojowymi państwa, budowanymi na konkretnej wizji wspólnoty politycznej i narodowej.
Wskazuje także, że inicjatywa wprowadzenia wolności religijnej nie zawsze pochodzić musi od prawodawcy państwowego.


SPIS TREŚCI :

Wstęp

Rozdział pierwszy

Tło historyczne wolności religijnej do upadku monarchii w 1931 roku

1. Relacje państwo — Kościół na Półwyspie Iberyjskim do XVIII wieku
1.1. Arianizm i katolicyzm w królestwie Wizygotów
1.2. Rekonkwista
1.3. Katolicyzm ideowym fundamentem monarchii
1.3.1. Przekonania religijne jako element identyfikacji jednostki ze wspólnotą polityczną
1.3.2. Idea narodowego mesjanizmu
1.4. Reformy w piętnastowiecznym i szesnastowiecznym Kościele katolickim w Hiszpanii
1.4.1. Reformy o charakterze wewnątrzkościelnym
1.4.2. Reformy zmierzające do podporządkowania Kościoła katolickiego monarchii hiszpańskiej
1.5. Dekadencja wieku XVII
1.6. Relacje państwo — Kościół w wieku XVIII
2. Relacje państwo — Kościół w Hiszpanii w XIX wieku
2.1. Katolicyzm w procesie formowania się hiszpańskiej świadomości narodowej w początkach XIX wieku
2.1.1. Rola katolicyzmu w wojnie o niepodległość
2.1.2. Naród, państwo, religia katolicka w konstytucji z 1812 roku
2.1.3. Status Hiszpana a status katolika
2.2. Katolicyzm a konflikt między zwolennikami tradycyjnego absolutyzmu a liberałami
2.2.1. Kościół w Hiszpanii w okresie rządów Ferdynanda VII
2.2.2. Kościół wobec karlizmu
2.2.3. Rozwiązanie hiszpańskiej inkwizycji
2.3. Hiszpański liberalizm wobec Kościoła katolickiego
2.3.1. Dezamortyzacja majątku Kościoła katolickiego
2.3.2. Zniesienie dziesięciny
2.3.3. Gwarancje dotyczące finansowania Kościoła katolickiego
2.4. Deklaracje dotyczące wyznaniowego charakteru państwa w hiszpańskich ustawach zasadniczych XIX wieku
2.4.1. Wyznaniowy charakter państwa w konstytucjach z 1812 i 1837 roku
2.4.2. Tolerancja w dziewiętnastowiecznych konstytucjach hiszpańskich
2.5. W kierunku wolności religijnej i rozdziału Kościoła od państwa: rewolucyjne lata 1868—1874
2.5.1. Konstytucja monarchii hiszpańskiej z 1869 roku
2.5.2. Projekt konstytucji republikańskiej z 1873 roku
2.6. Powrót do tradycyjnego kształtu relacji państwo — Kościół w okresie restauracji burbońskiej
3. Antyklerykalizm
3.1. Początki antyklerykalizmu w Hiszpanii
3.2. Anarchizm
3.3. Republikanie i kataloński ruch separatystyczny
3.4. Socjalizm
4. Wnioski
4.1. Katolicyzm religią państwa
4.2. Katolicyzm religią narodu
4.3. Lata 1869—1876 okresem wolności religijnej
4.4. Dwie Hiszpanie

Rozdział drugi

Wolność religijna w okresie II Republiki (1931—1936)

1. Relacje państwo — Kościół w pierwszych dwóch miesiącach II Republiki (kwiecień—maj 1931 roku)
1.1. Pierwsze deklaracje przedstawicieli rządu na temat przyszłych relacji państwo — Kościół
1.2. Postawa hierarchii Kościoła katolickiego wobec władz republikańskich przed rozruchami społecznymi w maju 1931 roku
1.3. Majowe rozruchy społeczne punktem zwrotnym w relacjach państwo — Kościół
1.4. Relacje państwo — Kościół po rozruchach majowych
2. Republikańskie regulacje prawne, dotyczące wolności religijnej, do stycznia 1932 roku
2.1. Statut prawny Republiki
2.2. Dekret z 22 maja 1931 roku
2.3. Republikańskie regulacje prawne dotyczące edukacji
3. Wolność religijna w konstytucji z 9 grudnia 1931 roku
3.1. Wstępny projekt konstytucji autorstwa Pomocniczej Komisji Prawnej
3.2. Projekt Komisji Parlamentarnej
3.3. Debata parlamentarna nad tekstem artykułów dotyczących wolności religijnej
3.3.1. Laicki charakter państwa
3.3.2. Status Kościoła katolickiego
3.3.3. Zapisy konstytucyjne regulujące istnienie i działalność zakonów
3.3.4. Spór w „kwestii religijnej” powodem kryzysu rządowego i parlamentarnego
3.4. Wolność religijna w konstytucji republikańskiej
3.4.1. Laickość państwa
3.4.2. Konstytucyjne gwarancje wolności religijnej
3.4.3. Konstytucyjne ograniczenia wolności religijnej
4. Kwestia narodowa a „kwestia religijna”
4.1. Konstytucyjne regulacje kwestii narodowej
4.2. Statuty autonomiczne a „kwestia religijna”
5. Wolność religijna w ustawodawstwie republikańskim od stycznia 1932 roku do wyborów parlamentarnych w listopadzie 1933 roku
5.1. Rozwiązanie zakonu jezuitów
5.2. Sekularyzacja cmentarzy
5.3. Reforma prawa małżeńskiego
5.4. Akty prawne rozwiązujące formacje kapelanów
5.5. Wolność religijna w Ustawie o wyznaniach i kongregacjach zakonnych
5.5.1. Wolność sumienia i kultu
5.5.2. Osobowość prawna i autonomia wyznań religijnych
5.5.3. Kwestie majątkowe
5.5.4. Działalność edukacyjna
5.5.5. Zakony i zgromadzenia zakonne
5.5.6. Reakcja Kościoła katolickiego na wydanie Ustawy o wyznaniach i kongregacjach zakonnych
5.6. Regulacje prawne dotyczące rejestrów: wyznań, dóbr publicznego majątku narodowego oraz zakonów i zgromadzeń zakonnych (dekret z 27 lipca 1933 roku)
6. Relacje państwo — Kościół w okresie rządów centroprawicy (listopad 1933 — luty 1936)
6.1. Wpływ „kwestii religijnej” na przejęcie władzy przez siły centroprawicy
6.2. Ustawodawstwo wyznaniowe w okresie rządów centroprawicy
6.3. Relacje centroprawicowego rządu republikańskiego ze Stolicą Apostolską
6.4. Akty przemocy o charakterze antykatolickim ograniczeniem realnej możliwości korzystania z wolności religijnej
7. Relacje państwo — Kościół po wyborczym zwycięstwie lewicy w lutym 1936 roku
7.1. Akty przemocy o charakterze antykatolickim ograniczeniem realnej możliwości korzystania z wolności religijnej
7.2. Relacje państwo — Kościół po zwycięstwie wyborczym lewicy                  8. Wnioski
8.1. Idea wolności religijnej w państwie neutralnym religijnie
8.2. Wolność religijna w konstytucji z 1931 roku
8.3. Wolność religijna w Ustawie o wyznaniach i kongregacjach zakonnych

Rozdział trzeci

Wolność religijna w Hiszpanii od wojny domowej do Soboru Watykańskiego II

1. Kościół katolicki w czasie wojny domowej na terytorium republikańskim
2. Postawa Kościoła katolickiego wobec rodzącej się Hiszpanii „narodowej”
3. Katolicyzm fundamentem jedności ideowej Hiszpanii
4. Kościół katolicki i wyznania mniejszościowe w Hiszpanii po wojnie domowej
4.1. Okres od zakończenia działań wojennych w Hiszpanii do końca drugiej wojny światowej (lata 1939—1945)
4.1.1. Między współpracą a konfliktem
4.1.2. Konflikt z Falangą
4.1.3. Konflikt wokół osób kardynałów Segury oraz Vidal i Barraquera
4.1.4. Spór o obsadzanie stolic biskupich
4.1.5. Katolickie sympatie dla Hiszpanii „narodowej”
4.1.6. Niekatolickie wspólnoty religijne
4.2. Okres od zakończenia drugiej wojny światowej do Soboru Watykańskiego II
4.2.1. Wysiłki hierarchii katolickiej zmierzające do poszerzenia zakresu wolności obywatelskich i suwerenności Kościoła
4.2.2. Spór o autonomię szkolnictwa katolickiego
4.2.3. Deklaracje wspólne metropolitów
4.2.3.1. Integracja obywateli na fundamencie wspólnych prawd wiary i moralności
4.2.3.2. Zachęta do rzeczywistego wcielenia w życie nauki Kościoła katolickiego
4.2.3.3. Deklaracja zapowiadająca Sobór Watykański II
4.2.4. Niekatolickie wspólnoty religijne
5. Wolność religijna w przedsoborowej doktrynie Kościoła katolickiego
6. Unilateralne ustawodawstwo wyznaniowe prawodawcy państwowego
6.1. Zniesienie republikańskiego ustawodawstwa wyznaniowego
6.1.1. Oświata
6.1.2. Małżeństwo
6.1.3. Ustawodawstwo dotyczące wspólnot zakonnych
6.1.4. Kapelani
6.1.5. Ustawodawstwo dotyczące świątyń i miejsc pochówku
6.2. Dalsze zmiany w zakresie ustawodawstwa wyznaniowego
6.2.1. Reforma oświaty
6.2.2. Forma kanoniczna i cywilna zawarcia małżeństwa
6.2.3. Uroczystości kościelne świętami państwowymi
6.3. Wolność religijna w ustawach zasadniczych
6.3.1. Hiszpania państwem wyznaniowym
6.3.1.1. Poszanowanie katolickiej tradycji oraz wartości duchowych i religijnych w pierwszych dwóch ustawach zasadniczych
6.3.1.2. Zapisy dotyczące wyznaniowego charakteru państwa
6.3.2. Tolerancja wobec wyznań niekatolickich
6.3.3. Doktryna Kościoła katolickiego inspiracją ustawodawstwa państwowego
6.3.4. Kryterium wyznaniowe powoływania kandydatów na głowę państwa
6.3.5. Obecność reprezentantów hierarchii Kościoła katolickiego w strukturach władzy państwowej
7. Umowy konkordatowe
7.1. Konwencja z 7 czerwca 1941 roku
7.1.1. Obsadzanie urzędów kościelnych
7.1.2. Czasowe pozostanie w mocy pierwszych czterech artykułów konkordatu z 1851 roku
7.2. Konwencja z 16 lipca 1946 roku
7.2.1. Nadawanie parafii
7.2.2. Nadawanie prelatur i kanonii w kapitułach katedralnych i kolegiackich
7.2.2.1. Prelatury
7.2.2.2. Kanonie niezastrzeżone Stolicy Apostolskiej
7.2.3. Nadawanie innych urzędów i beneficjów
7.3. Konwencja z 8 grudnia 1946 roku
7.3.1. Prawo Kościoła do prowadzenia działalności edukacyjnej
7.3.2. Zakres autonomii Kościoła katolickiego w naukach kościelnych
7.3.3. Dotowanie działalności oświatowej Kościoła katolickiego przez państwo
7.4. Konwencja z 5 sierpnia 1950 roku
7.4.1. Duszpasterstwo wojskowe
7.4.2. Służba wojskowa osób duchownych i zakonnych
7.5. Konkordat z 27 sierpnia 1953 roku
7.5.1. Hiszpania państwem wyznaniowym
7.5.2. Tolerancja wobec wyznań niekatolickich
7.5.3. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych
7.5.4. Zakres autonomii Kościoła katolickiego i państwa oraz ich wzajemnej współpracy
7.5.5. Duchowieństwo i zakonnicy
7.5.5.1. Obsadzanie urzędów biskupich
7.5.5.2. Przywilej immunitetu
7.5.5.2.1. Sprawowanie urzędów, pełnienie funkcji publicznych przez duchownych i zakonników
7.5.5.2.2. Służba wojskowa duchownych i zakonników
7.5.5.3. Przywilej sądu kościelnego
7.5.6. Małżeństwo
7.5.6.1. Małżeństwa kanoniczne w porządku prawa państwowego
7.5.6.2. Kompetencja trybunałów kościelnych w sprawach małżeńskich
7.5.7. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego
7.5.7.1. Szkoły
7.5.7.2. Seminaria i uniwersytety
7.5.7.3. Współudział państwa w procesie edukacji religijnej
7.5.8. Ochrona dziedzictwa kultury znajdującego się w posiadaniu kościelnych osób prawnych
7.5.9. Kwestie ekonomiczne
7.5.9.1. Materialne świadczenia wiernych
7.5.9.2. Dotacje z budżetu państwa
7.5.9.3. Zwolnienia z obciążeń podatkowych na rzecz Kościoła katolickiego
7.5.10. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych
7.5.10.1. Duszpasterstwo wojskowe
7.5.10.2. Duszpasterstwo i działalność dobroczynna w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, opieki zdrowotnej i społecznej
7.6. Konwencja z 5 kwietnia 1962 roku
7.6.1. Prawo Kościoła katolickiego do prowadzenia działalności edukacyjnej
7.6.2. Zakres autonomii Kościoła katolickiego na jego uniwersytetach
7.6.3. Edukacja zgodna z katolickimi zasadami wiary na uczelniach państwowych
8. Wnioski
8.1. Lata 1936—1944 okresem poszukiwań ustrojowych
8.2. Katolicyzm religią państwa i narodu
8.3. Prawo do wyznawania i praktykowania religii katolickiej
8.4. Tolerancja względem niekatolików
8.5. Konkordat z 27 sierpnia 1953 roku

Rozdział czwarty

Wolność religijna w Hiszpanii od Soboru Watykańskiego II do śmierci generała Franco

1. Transformacja w hiszpańskim Kościele katolickim
1.1. Konferencja Episkopatu Hiszpanii
1.2. Transformacja wśród duchowieństwa i katolików świeckich
1.3. Wspólne zgromadzenie biskupów i księży
1.4. Działalność opozycyjna
2. Zmiana uregulowań prawnych, dotyczących wolności religijnej w tekstach ustaw zasadniczych, pod wpływem nauki Soboru Watykańskiego II
2.1. Nauka Soboru Watykańskiego II o wolności religijnej
2.2. Ustawa organiczna państwa
2.2.1. Konfesyjność — wolność religijna
2.2.2. Ochrona zasad ustrojowych
2.3. Karta praw Hiszpanów
3. Pierwsza hiszpańska ustawa o wolności religijnej z 1967 roku
3.1. Aksjologiczne podstawy wolności religijnej
3.2. Granice prawa do wolności religijnej
3.3. Wolność religijna w wymiarze indywidualnym
3.3.1. Zakaz dyskryminacji ze względów religijnych
3.3.1.1. Praca zawodowa oraz zajmowanie stanowisk i pełnienie funkcji publicznych
3.3.1.2. Składanie przysięgi w formie zgodnej z własnymi przekonaniami religijnymi
3.3.1.3. Skutki cywilne małżeństwa
3.3.1.4. Forma pochówku zgodna z przekonaniami religijnymi zmarłego
3.3.2. Zakres gwarantowanej ustawowo wolności religijnej w aspekcie pozytywnym
3.3.2.1. Prawo do wypełniania obowiązków religijnych
3.3.2.2. Prawo do prowadzenia działalności edukacyjnej, kolportażu publikacji oraz innych przedmiotów o charakterze religijnym
3.3.2.3. Prawo do zgromadzeń i do zrzeszania się w celach religijnych
3.3.2.4. Prawo rodziców do wolnego kształtowania życia religijnego w rodzinie i wychowania swych dzieci
3.3.3. Zakres gwarantowanej ustawowo wolności religijnej w aspekcie negatywnym
3.3.3.1. Wolność od przymusu uczestniczenia w praktykach religijnych niezgodnych z własnymi przekonaniami religijnymi
3.3.3.2. Wolność uczniów od przymusu uczestniczenia w zajęciach z religii niezgodnej z ich przekonaniami religijnymi
3.4. Wolność religijna w wymiarze wspólnotowym
3.4.1. Osobowość prawna związków wyznaniowych
3.4.2. Komisja do spraw Wolności Religijnej
3.4.3. Rejestr związków wyznaniowych i ministrów kultu
3.4.4. Ministrowie kultu
3.4.5. Rejestr członków związku wyznaniowego i księgi rachunkowe
3.4.6. Świadectwo przynależności do związku wyznaniowego
3.4.7. Prawo do kultu publicznego
3.4.8. Prawo do zakładania i prowadzenia placówek edukacyjnych i formacyjnych
3.4.9. Uprawnienia majątkowe niekatolickich związków wyznaniowych
3.5. Ochrona prawa do wolności religijnej ze strony państwa
3.5.1. Ochrona w drodze postępowania administracyjnego
3.5.2. Sądowa kontrola decyzji administracyjnych
4. Wnioski
4.1. Wpływ doktryny soborowej na zmianę ustawowych zapisów dotyczących wolności religijnej
4.2. Transformacja postaw wewnątrz hiszpańskiego Kościoła katolickiego
4.3. Wolność religijna w Karcie praw Hiszpanów
4.4. Ustawa o wolności religijnej z 28 czerwca 1967 roku

Rozdział piąty

Wolność religijna w monarchii konstytucyjnej

1. Transformacja polityczna
1.1. Fiasko koncepcji reforma Arias
1.2. Transformacja relacji państwo — Kościół początkiem transformacji całego systemu politycznego
1.3. Ustawa o reformie politycznej
1.4. Wybory parlamentarne i skład konstytuanty
2. Debata nad tekstem konstytucyjnych uregulowań wolności religijnej
2.1. Okres prac podkomisji parlamentarnej
2.2. Debata w parlamencie
2.2.1. Komisja Konstytucyjna Kongresu Deputowanych
2.2.2. Debata na forum parlamentu
2.3. Debata w Senacie
2.3.1. Debata w ramach Komisji Konstytucyjnej Senatu
2.3.2. Debata na forum Senatu
2.4. Komisja Mieszana
3. Wolność religijna na kartach konstytucji z 1978 roku
3.1. Prawo do wolności religijnej
3.2. Ochrona wolności przekonań
3.2.1. Interpretacja konstytucyjnego sformułowania „wolność w sferze ideologii, religii i kultu”
3.2.2. Konstytucyjne gwarancje dotyczące wolności przekonań
3.3. Neutralność religijna państwa
3.4. Współpraca władz publicznych z Kościołem katolickim i pozostałymi wyznaniami
4. Ustawa organiczna o wolności religijnej
4.1.Uznanie prawa do wolności religijnej
4.2. Zakres wolności religijnej
4.3. Granice prawa do wolności religijnej
4.4. Ochrona prawa do wolności religijnej ze strony państwa
4.5. Osobowość prawna związków wyznaniowych
4.6. Organizacja i autonomia związków wyznaniowych
4.7. Współpraca władz publicznych z Kościołami, wyznaniami i wspólnotami religijnymi
4.7.1. Konwencje oraz umowy o współpracy między państwem i związkami wyznaniowymi
4.7.2. Komisja Doradcza do spraw Wolności Religijnej
5. Umowy z Kościołem katolickim i pozostałymi wyznaniami
5.1. Współczesny system konkordatowy
5.1.1. Umowa konkordatowa z 28 lipca 1976 roku regulująca kwestie związane z wyborem biskupów i privilegium fori
5.1.1.1. Preambuła
5.1.1.2. Mianowanie biskupów
5.1.1.3. Przywilej sądu kościelnego
5.1.2. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca zagadnienia prawne
5.1.2.1. Status prawny Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych
5.1.2.2. Wolność Kościoła w dziedzinie komunikowania się
5.1.2.3. Poszanowanie niedziel i dni świątecznych
5.1.2.4. Duszpasterstwo w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, zakładach opieki zdrowotnej i społecznej
5.1.2.5. Działalność charytatywna i opiekuńcza
5.1.2.6. Małżeństwo
5.1.3. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca kwestie ekonomiczne
5.1.3.1. Uznanie prawa Kościoła do nabywania dóbr materialnych
5.1.3.2. Współpraca ekonomiczna państwa i Kościoła
5.1.3.3. Regulacje podatkowe
5.1.4. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca kwestie związane z nauczaniem i kulturą
5.1.4.1. Nauczanie religii w przedszkolach i szkołach publicznych
5.1.4.2. Teologia i działalność o charakterze religijnym w publicznych placówkach uniwersyteckich
5.1.4.3. Szkoły ustanowione przez Kościół i niższe seminaria duchowne
5.1.4.4. Uniwersytety ustanowione przez Kościół katolicki
5.1.4.5. Dziedzictwo historyczne
5.1.5. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca kwestie związane z opieką duszpasterską w siłach zbrojnych i ze służbą wojskową osób duchownych
5.1.5.1. Opieka duszpasterska w siłach zbrojnych
5.1.5.2. Służba wojskowa osób duchownych
5.2. Umowy z innymi wyznaniami i religiami
5.2.1. Preambuły
5.2.2. Podmioty praw i obowiązków zawartych w umowach z wyznaniami mniejszościowymi
5.2.3. Miejsca kultu, cmentarze
5.2.4. Ministrowie kultu
5.2.5. Małżeństwo
5.2.6. Opieka duszpasterska w siłach zbrojnych
5.2.7. Duszpasterstwo w państwowych zakładach penitencjarnych, zakładach opieki zdrowotnej i społecznej
5.2.8. Nauczanie religii w przedszkolach i szkołach oraz tworzenie własnych placówek oświatowych
5.2.9. Kwestie ekonomiczne
5.2.10. Niekatolickie święta religijne i praktyki religijne
5.2.11. Ochrona materialnego dziedzictwa historycznego i tradycji
6. Wnioski
6.1. Transformacja relacji państwo — Kościół początkiem transformacji systemu politycznego
6.2. Konstytucyjne regulacje relacji państwo — Kościół wynikiem konsensusu głównych sił politycznych
6.3. Zasada neutralności religijnej państwa w połączeniu z zasadą współdziałania
6.4. Podmiotowy i przedmiotowy zakres wolności religijnej w konstytucji z 1978 roku
6.5. Ustawa organiczna o wolności religijnej z 5 lipca 1980 roku
6.6. Umowy konkordatowe między państwem a Stolicą Apostolską
6.6.1. Umowa podstawowa
6.6.2. Zagadnienia prawne
6.6.3. Kwestie ekonomiczne
6.6.4. Edukacja i kultura
6.6.5. Opieka duszpasterska w siłach zbrojnych i służba wojskowa duchownych
6.7. Umowy między państwem a FEREDE, FCI i CIE

Zakończenie  

1. Wolność religijna w ustawodawstwie republikańskim i Hiszpanii frankistowskiej przed Soborem Watykańskim II
2. Nauka Soboru Watykańskiego II impulsem i inspiracją do zmian w zakresie państwowych regulacji prawnych dotyczących wolności religijnej
3. Gwarancje rzeczywistej i skutecznej możliwości korzystania z wolności religijnej w ustawodawstwie wyznaniowym hiszpańskiej monarchii konstytucyjnej

Bibliografia
Wykaz skrótów
Indeks nazw osobowych
Sumario
Summary