Fundacje zakładane przez osoby prawne Kościoła katolickiego w Polsce — Gabriel Radecki

Monografię wydano jako Tom 7 Serii : Dissertationes Iuridicae Universitatis Silesiensis

Z notatki wydawniczej :

Opracowanie jest pierwszą monografią poświęconą fundacjom, o których mowa w art. 58 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, czyli fundacjom zakładanym przez kościelne osoby prawne.
Omówiony został całościowo status prawny tych fundacji, ze wskazaniem tych ich cech, które są właściwe tylko im i wyróżniają je spośród innych osób prawnych tego typu. Przedstawiony został również związek wspomnianych fundacji z Kościołem katolickim, nadto elementy prawa kanonicznego i jego relacji z prawem świeckim. Praca ma charakter naukowego opracowania teoretycznego, zawiera także wiele informacji istotnych z praktycznego punktu widzenia.

GABRIEL RADECKI, dr nauk prawnych, jest referendarzem sądowym w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Gliwicach. Ma w do­robku naukowym kilka publikacji z dziedziny prawa cywilnego i postępowania sądowoadministracyjnego.
Publikacja stanowi zmodyfikowaną wersję pracy doktorskiej, której publiczna obrona odbyła się na Wydziale Prawa i Admini­stracji Uniwersytetu Śląskiego w dniu 21 listopada 2006 r.

WSTĘP

Praca niniejsza poświęcona jest fundacjom wspomnianym w art. 58 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: u.s.p.k.k.), czyli takim, które zostały założone przez osoby prawne Kościoła katolickiego.
Przepis ten stanowi niejako „bazę normatywną” zawartych tu rozważań, w których chcę przedstawić całokształt statusu prawnego takich fundacji.
Realizacja tego zamierzenia wymaga zaś uwzględnienia w niezbędnym zakresie „ogólnych” rozwiązań prawa fundacyjnego oraz modyfikacji tego prawa, wprowadzonych regulacją art. 58 u.s.p.k.k.
Modyfikacje te polegają na poddaniu fundacji dodatkowemu nadzorowi sprawowanemu przez kościelną osobę prawną (art. 58 ust. 2—4 u.s.p.k.k.) oraz na ustanowieniu specyficznego sposobu rozdysponowania majątku likwidowanej fundacji, zwłaszcza przez przyznanie szczególnej pozycji przede wszystkim Konferencji Episkopatu Polski, która — w braku odmiennych postanowień statutu fundacji — decyduje o przeznaczeniu majątku fundacji znajdującego się za granicą oraz może nabyć majątek znajdujący się w kraju (art. 58 ust. 5 u.s.p.k.k. w zw. z art. 59 u.s.p.k.k.).
Takie ukształtowanie zakresu przedmiotowego opracowania może budzić zastrzeżenia, skoro również osoby prawne innych Kościołów i związków wyznaniowych mają prawo ustanawiać fundacje i to według reguł, które — co do zasady — są podobne do tych określonych w przywołanym przepisie u.s.p.k.k.1

To swoiste zawężenie tematyczne jest jednak uzasadnione. Po pierwsze, Kościół katolicki ma w Polsce niewątpliwie dominującą pozycję, wobec czego znacznie częściej uczestniczy w obrocie prawnym, w tym także zakładając fundacje.
Po drugie, Kościół ten rządzi się własnym prawem, tj. prawem kanonicznym, które nie tylko tworzy odrębny i złożony porządek prawny stanowiący dorobek wielowiekowej tradycji, ale też pozostaje w licznych relacjach z prawem świeckim.
Oddziaływanie obu tych systemów prawnych na siebie, zwłaszcza zaś kwestia skuteczności niektórych norm prawa kanonicznego w sferze prawa polskiego, stanowi przedmiot polemik i rozbieżności zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie. To z kolei sprawia, że interpretując art. 58 u.s.p.k.k., nie można poprzestawać wyłącznie na zbadaniu, jak przepis ten modyfikuje rozwiązania prawa fundacyjnego, zawarte głównie w ustawie o fundacjach (dalej: UF), ale także trzeba odnieść się do wspomnianych relacji. Modyfikacje wprowadzone przez art. 58 u.s.p.k.k. mają zatem wymiar szerszy, niż wynikałoby to z prostej analizy jego treści, co spowodowane jest tym, iż fundatorami fundacji, o których w nim mowa, są osoby prawne Kościoła katolickiego, a więc podmioty objęte regulacją prawa kanonicznego.
W konsekwencji konieczne będzie nawiązanie w toku rozważań do unormowań tego prawa.
Praca niniejsza jest wszak rozprawą mającą za przedmiot prawo polskie, a nie kanoniczne i dlatego uwagi w tej materii przyjmą postać jedynie niezbędnego omówienia.
Należy podkreślić, że omówienie to nie może uchodzić za wyczerpujące, gdyż jego zakres ogranicza się do wybranych kanonów Kodeksu prawa kanonicznego, który — choć ma znaczenie podstawowe — jest tylko jednym z wielu aktów składających się na prawo Kościoła katolickiego. Ostatnie spostrzeżenie dotyczy przy tym jedynie Kościoła łacińskiego (zachodniego), z pominięciem działających w ramach Kościoła katolickiego Kościołów wschodnich, które nie tworzą ustrojowej jedności, lecz składają się z wielu autonomicznych podmiotów funkcjonujących według kilku samodzielnych obrządków, uregulowanych Kodeksem Kanonów Kościołów Wschodnich, ogłoszonym w dniu 18 października 1990 r. Do kanonów tego Kodeksu nie ma odniesień w niniejszym opracowaniu, ponieważ polski Kościół katolicki to w przeważającej mierze Kościół łaciński.
Dalsze wyjaśnienia dotyczące zastosowanej metodologii warto poprzedzić przywołaniem poglądu H. Ciocha, według którego w rachubę wchodzą trzy metody przeprowadzenia naukowego opisu prawa odnoszącego się do fundacji, w tym — jak się wydaje — również fundacji zakładanych przez kościelne osoby prawne.
Pierwsza z nich polega na przedstawieniu obcych systemów prawnych, czyli położeniu nacisku na rozważania natury prawnoporównawczej. Druga sprowadza się do omówienia historycznoporównawczego, ukazującego ewolucję prawa fundacyjnego. W metodzie trzeciej najistotniejsze znaczenie ma wykładnia obowiązujących rozwiązań tego prawa.
To ostatnie podejście przyjąłem w niniejszym opracowaniu z kilku powodów.
Brak odniesień do praw obcych uzasadniony jest w dużej mierze tym, że poczesne miejsce w polskiej doktrynie zajmują dzieła H. Ciocha, w których już opisane zostało prawo fundacyjne wielu państw i to w sposób wszechstronny oraz wyczerpujący.
Ujęcie prawnoporównawcze wydaje się niezasadne również z innych względów.
Instytucje prawa anglosaskiego oraz państw języka niemieckiego, które z uwagi na moje umiejętności językowe mogłyby stanowić przedmiot analizy, odbiegają bowiem na tyle od treści art. 58 u.s.p.k.k., że sięganie do nich nie okazałoby się pomocne w konstruowaniu wykładni tego przepisu.
Otóż w systemie common law nie są znane w ogóle fundacje w rozumieniu prawa kontynentalnego, w tym oczywiście polskiego, czyli będące osobami prawnymi typu zakładowego, natomiast termin „fundacja kościelna” występujący w prawie niemieckim nie jest tożsamy z „fundacją zakładaną przez kościelną osobę prawną”. Ponadto prawo niemieckie prezentuje w rozpatrywanej materii znaczną różnorodność rozwiązań normatywnych, ponieważ fundacje kościelne regulowane są odrębnie w ustawodawstwie każdego z krajów związkowych.
W pracy zostanie zatem przeprowadzona szczegółowa interpretacja art. 58 u.s.p.k.k. w jego szerokim kontekście normatywnym, na który składają się przede wszystkim UF oraz akty polskiego prawa wyznaniowego, głównie Konkordat i u.s.p.k.k.
To ta wykładnia ma w pierwszej kolejności pozwolić na dokładne omówienie problematyki fundacji uregulowanych w tym przepisie we wszelkich jej aspektach. Rozważania będą więc ogniskować się na prawnej specyfice tych fundacji, tj. na tych unormowaniach, które są właściwe tylko im i stanowią o ich odmienności względem innych osób prawnych tego typu. W konsekwencji kwestie dotyczące wszystkich fundacji zostaną przedstawione jedynie w niezbędnym zakresie, obejmującym te spośród nich, które są najbardziej istotne i wywołują największe rozbieżności w orzecznictwie i doktrynie.
Praca składa się z siedmiu rozdziałów, które stanowią odrębne całości pod względem redakcyjnym i tematycznym, w każdym przypadku poprzedzone uwagami wprowadzającymi, zawierającymi w szczególności skrótowe przedstawienie systematyki rozdziału oraz zagadnień w nim poruszonych. Ze wskazanych względów w tym miejscu można poprzestać jedynie na stwierdzeniu, że uwagi poczynione w każdym z rozdziałów mają w zamierzeniu układać się w logiczną sekwencję wywodu przeprowadzonego w ramach całej pracy.
W pierwszym rozdziale omówione zostaną kwestie terminologiczne, a to z kolei umożliwi sformułowanie kryteriów pozwalających na odróżnienie fundacji, o których mowa w art. 58 u.s.p.k.k., od innych podmiotów. Instytucja ta zostanie opisana niejako w porządku chronologicznym, tj. od jej powstania do utraty przez nią bytu prawnego. Na treść kolejnych rozdziałów składają się zatem zagadnienia ustanowienia analizowanych fundacji, ich szeroko rozumianego funkcjonowania w obrocie prawnym, przy czym w samodzielnych jednostkach redakcyjnych ujęte zostaną problemy nadzoru nad tymi fundacjami, ich statusu podatkowego oraz ich pozycji wobec regulacji spraw majątkowych Kościoła katolickiego.
Ostatni rozdział poświęcony jest likwidacji tych osób prawnych, a całość zamykają zwięzłe konkluzje zawarte w zakończeniu.
W pracy uwzględniony został stan prawny na dzień 1 kwietnia 2008 r. Dotyczy to również orzecznictwa oraz podstawowej literatury.


SPIS TREŚCI :

Wykaz skrótów
— Akty prawne
— Organy orzekające
— Periodyki
— Inne

Wstęp

Rozdział I
Pojęcie fundacji zakładanej przez kościelne osoby prawne

§ 1. Wprowadzenie
§ 2. Pojęcie fundacji
1. Definicja fundacji
2. Fundacje a osoby prawne typu korporacyjnego
3. Rodzaje fundacji
§ 3. Kościelna osoba prawna jako fundator
1. Uwagi wprowadzające
2. Pojęcie kościelnej osoby prawnej. Rola art. 4 ust. 2 Konkordatu
3. Fundacja, o której mowa w art. 58 ust. 1 u.s.p.k.k.
§ 4. Charakter prawny fundacji zakładanych przez kościelne osoby prawne oraz kryteria odróżnienia ich od innych podmiotów
1. Fundacja, o której mowa w art. 58 u.s.p.k.k., jako osoba prawna w prawie polskim oraz kanonicznym
2. Fundacje zakładane przez kościelne osoby prawne a fundacje kościelne
§ 5. Problematyka fundacji zakładanych przez Kościół katolicki przed 1989 r.
1. Wpływ Kościoła katolickiego na rozwój ruchu fundacyjnego
2. Możliwość tworzenia przez Kościół katolicki fundacji przed 1989 r. Zagadnienie osobowości prawnej podmiotów kościelnych w latach 1945—1989

Rozdział II
Ustanowienie fundacji, o której mowa w art. 58 u.s.p.k.k.

§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Akt fundacyjny
1. Uwagi ogólne
2. Cel fundacji. Dopuszczalność ustanawiania fundacji o celach kościelnych
3. Składniki majątkowe przeznaczone na urzeczywistnianie celu fundacji
4. Podjęcie aktu fundacyjnego przez kościelną osobę prawną. Problematyka reprezentacji kościelnych osób prawnych
4.1. Uwagi wprowadzające
4.2. Organ kościelnej osoby prawnej
4.3. Zakres umocowania organu kościelnej osoby prawnej
§ 3. Wpis fundacji do Krajowego Rejestru Sądowego

Rozdział III
Podstawy prawne działalności fundacji zakładanych przez osoby prawne Kościoła katolickiego

§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Prawo kanoniczne a statuty fundacji zakładanych przez kościelne osoby prawne
§ 3. Zasada samodzielności fundacji i rola jej statutu
§ 4. Analiza postanowień statutowych
1. Nazwa fundacji
2. Zarząd fundacji
3. Inne organy fundacji
4. Formy działalności fundacji
5. Działalność gospodarcza fundacji

Rozdział IV
Nadzór nad fundacjami zakładanymi przez kościelne osoby prawne

§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Środki nadzoru nad fundacjami
1. Uwagi wprowadzające
2. Orzeczenie o zgodności działania fundacji z przepisami prawa i statutem oraz celem, w jakim fundacja została ustanowiona (art. 12 ust. 1 UF)
3. Uchylenie uchwały zarządu fundacji
4. Zawieszenie zarządu fundacji i wyznaczenie zarządcy przymusowego
§ 3. Postępowanie w przedmiocie zastosowania środków nadzorczych określonych w UF
1. Czynności dokonywane przez organ nadzoru państwowego
2. Postępowanie przed sądem
2.1. Uwagi wprowadzające
2.2. Tryb postępowania sądowego
2.3. Właściwość sądu
§ 4. Odrębności w nadzorze nad fundacjami zakładanymi przez kościelne osoby prawne
1. Nadzór sprawowany przez kościelną osobę prawną (art. 58 ust. 2 i 3 u.s.p.k.k.)
1.1. Relacje pomiędzy nadzorem państwowym a nadzorem kościelnym (art. 58 ust. 3 u.s.p.k.k.)
1.2. Nadzorca kościelny i jego uprawnienia
2. Zarząd przymusowy fundacji zakładanej przez kościelne osoby prawne
2.1. Wyznaczenie zarządcy przymusowego
2.2. Kościelna osoba prawna jako zarządca przymusowy
§ 5. Kwestie związane z nadzorem nad organizacjami pożytku publicznego

Rozdział V
Status prawnopodatkowy fundacji zakładanych przez kościelne osoby prawne

§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Opodatkowanie osób prawnych Kościoła katolickiego
§ 3. Fundacja zakładana przez kościelne osoby prawne jako podatnik
§ 4. Opodatkowanie darczyńców fundacji zakładanych przez kościelne osoby prawne

Rozdział VI
Fundacje zakładane przez kościelne osoby prawne wobec przemian własnościowych dotyczących Kościoła katolickiego

§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Przemiany własnościowe dotyczące Kościoła katolickiego i regulacja jego spraw majątkowych
§ 3. Przemiany własnościowe dotyczące fundacji zakładanych przez Kościół katolicki
§ 4. Fundacje zakładane przez kościelne osoby prawne wobec uwłaszczenia i postępowania regulacyjnego
1. Fundacje zakładane przez kościelne osoby prawne a postępowanie uwłaszczeniowe
2. Fundacje zakładane przez kościelne osoby prawne a postępowanie regulacyjne

Rozdział VII
Likwidacja fundacji zakładanych przez kościelne osoby prawne
§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Przyczyny likwidacji
1. Osiągnięcie celu, w jakim fundacja była ustanowiona
2. Wyczerpanie się majątku fundacji i jej środków finansowych
3. Inne przyczyny likwidacji fundacji
§ 3. Postępowanie likwidacyjne
1. Podstawy prawne postępowania likwidacyjnego
2. Przebieg postępowania likwidacyjnego
§ 4. Przeznaczenie majątku pozostającego po likwidacji fundacji

Zakończenie

Bibliografia