Nagie miasto. Antologia chorwackiego krótkiego opowiadania („short story”) lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku

Wydano jako TOM XII serii wydawniczej BIBLIOTHECA: ALIA UNIVERSA

Z notatki wydawniczej :

Z pewnością współczesnego czytelnika, wybierającego Chorwację jako kierunek swoich podróży (choć może nie tylko?), zainteresuje kolejny tom, który ukazał się w ramach serii: Bibliotheca Alia Universa.
Znalazły się tu teksty siedemnastu autorów, którzy w latach 1980–2000 mieli za sobą udany debiut prozatorski. Autor wyboru – Krešimir Bagić stawia tezę o istnieniu paralelnych zjawisk z zakresu stylu i poetyki w twórczości zarówno chorwackich prozaików, jak i młodych europejskich twórców, w tym również polskich, m.in. Olgi Tokarczuk, Krzysztofa Bieleckiego, Nataszy Goerke, Marka Sieprawskiego, Adama Wiedemanna…
Teksty na ogół rozpoczynają się od jakiegoś zwykłego, codziennego zdarzenia.
A modelowymi bohaterami prozy lat dziewięćdziesiątych stają się tzw. szarzy ludzie, m.in. zdemobilizowani żołnierze, narkomani, rekonwalescenci, kibice piłkarscy, kryminaliści…
To im bowiem powierzono rolę typowych (czasem dziwacznych) przedstawicieli najnowszej rzeczywistości chorwackiej. Bywają jednak wyjątki – niektórzy pisarze świadomie zachowali dystans wobec „mocnej” rzeczywistości i na miejsce akcji swoich utworów wybrali dalekie, mało znane krajobrazy; inni zdecydowali się na bardzo artystyczne teksty, które można interpretować na różne sposoby. Wspólną „cechą” zebranych tu tekstów jest fenomen miasta. Miasto pojawiające się w tej prozie – na poziomie tematu, jak i stylu – jest przestrzenią nowoczesnego nomadyzmu, wykorzenienia, rozproszenia ducha.
Jest ono jednocześnie klamrą spinająca ten tom – stąd tytuł: Nagie miasto.

Ze wstępu :

MINIMALISTYCZNY FIN DE SIÈCLE

Drogi Czytelniku, oddaję w Twoje ręce antologię chorwackiego krót­kiego opowiadania.
Znalazły się w niej teksty tych autorów, którzy w latach 1980—2000 mieli za sobą udany debiut prozatorski. I chociaż krótkie opowiadanie zajmuje ważne miejsce w twórczości około pięć­dziesięciu pisarzy, uważam, że siedemnastu wybranych autorów odpo­wiednio reprezentuje najważniejsze i najpopularniejsze u schyłku zeszłego stulecia modele poetyki, style, a nawet literackie trendy i mody. W związku z tym, że nie ma zbyt wielu przekładów literatury chorwackiej na język polski, nie chcę nakreślać kontekstu, w jakim ta proza powstała.
Mogłoby to bowiem wydać się pretensjonalne i niezrozumiale. W zamian, Drogi Czytelniku, wolę postawić być może ambitną (lecz z pewnością nie całkiem bezpodstawną) tezę o istnieniu wielu paralelnych zjawisk z zakresu stylu i poetyki w twórczości zarówno chorwackich prozaików, jak i młodych europejskich twórców w tym również polskich, między innymi: Olgi Tokarczuk, Krzysztofa Bieleckiego, Dariusza Foksa, Nataszy Goerke, Marka Sieprawskiego, Adama Wiedemanna...
Najistotniej­sze analogie dotyczą takich kwestii jak chociażby: stosunek do samego procesu opowiadania oraz narratora i postaci, gra z konwencją gatun­ku, wykorzystywanie przez literaturę innych mediów itp.
Aby nic poprzestać na tej, jak dotąd okolicznościowej przedmowie, wyróżnię kilka kluczowych cech chorwackiego krótkiego opowiadania (ang. short story) z omawianego okresu, których obecność, mam na­dzieję, potwierdzi lektura niniejszego wyboru.
Przede wszystkim należy zaznaczyć, że lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte w chorwackiej prozie upływają pod znakiem dominacji małej formy prozatorskiej. Co więcej, ten typ twórczości stał się swoistym polem doświadczalnym dla różnych strategii narracyjnych, które charakteryzuje: ekonomiczne prezentowanie tematu, narratorska selektywność, zainteresowanie rzeczywistością i tym, co względne, częste wykorzystywanie środków typowych dla dramatu i poezji, jak: figury, pointy, wartkie dialogi. Na­leży nadmienić, że wielu młodych prozaików w widoczny sposób stara się dostosować dyskurs prozatorski do technik i form wyrazu bardziej „chodliwych" mediów — telewizji czy filmu. Działania te powodują zacieranie granicy pomiędzy kulturą wysoką i niską oraz, zwłaszcza w latach dziewięćdziesiątych, fikcją i rzeczywistością.
Pomimo tego, że forma krótkiego opowiadania obecna jest w prozie chorwackiej już od drugiej połowy XIX wieku, jej gruntowne przeobra­żenia przypadają właśnie na lata osiemdziesiąte ubiegłego stulecia, kiedy to, wychodząc z głębokiego cienia powieści, w świadomości pisa­rzy i czytelników przekształciła się z marginalnego w jeden z wiodących gatunków prozatorskich. Wraz z rozwojem nowych sposobów porozumiewania się, informatyzacją świata i fragmentaryzacją doświadczenia, krótkie opowiadanie lepiej niż powieść zaczęło trafiać do wrażliwości współczesnego człowieka surfującego po Internecie, piszącego smsy.
W chorwackim literaturoznawstwie i krytyce literackiej ugrunto­wało się wyodrębnianie poszczególnych pokoleń literackich w oparciu o kryterium czasu. I tak każda dekada wiąże się z wejściem na scenę literacką nowej grupy twórców. Wyraźna jest tu tendencja do zazna­czania różnic pomiędzy generacjami wyodrębnionymi w ten sposób. Granica pomiędzy latami osiemdziesiątymi i dziewięćdziesiątymi wy­daje się szczególnie uzasadniona i bardziej widoczna niż w innych przypadkach.
Wstrząsy „tektoniczne", które nadały ton życiu społecz­nemu w latach dziewięćdziesiątych (kataklizm wojenny i głęboki po­wojenny kryzys), stanowią mocny argument dla tych, którzy mówią o wzajemnej nieprzystawalności tekstów powstałych w dwóch ostat­nich dekadach XX wieku.
Ogólnie rzecz biorąc, krótkie opowiadanie lat osiemdziesiątych charakteryzuje konceptualizm.
Pojęcie to odnoszę do prozy, która równo­cześnie zachowuje charakter fikcjonalny oraz przekazuje autorskie wy­obrażenie o najbardziej właściwych sposobach kształtowania światów literackich.
Konceptualny charakter tekstu podkreślali zwłaszcza twórcy skupieni wokół „Quorum", czasopisma, promującego generację pisarzy lat osiemdziesiątych. Konceptualizm przejawia się w uświadamia­niu różnych poziomów procesu twórczego — przykładowo, w przeplataniu rozmaitych praktyk dyskursywnych, łączeniu na pierwszy rzut oka niepowiązanych fragmentów w prozatorską całość, w wysyłaniu sygnałów metafikcjonalnych, usprawiedliwiających rozbijanie jednoli­tego ciągu narracyjnego, szybkich zmianach perspektywy narracji, tonu, stylu, sytuacji postaci itp. Oprócz konceptualizmu chorwackie krótkie opowiadanie charakteryzuje: zogniskowanie na przypadkowo wybranym fragmencie lub szczególe, nieokiełznana miejska matryca językowa, in­termedialne łączenie dyskursu literackiego z dyskursem muzyki rocko­wej, komiksu, mass mediów, rezygnacja z „wielkich" tematów i iro­niczne (często z elementami czarnego humoru) tematyzowanie własnej sytuacji egzystencjalnej.
Poetyki prozatorskie wypracowane w latach osiemdziesiątych reprezentują w niniejszej antologii teksty Davora Slamniga, Milka Valenta, Eda Budišy, Stanislava Habjana, Eda Popovicia, Borisa Gregoricia i Carmen Klein oraz, warunkowo, Delimira Rešickiego i Krešimira Mićanovicia.
Dwaj wymienieni na końcu autorzy, w latach osiemdziesiątych, debiutowali jako poeci, a następnie w latach dziewięćdziesiątych wydawali swoje pierwsze utwory prozatorskie.
Dlatego możemy mówić o ich podwójnej przynależności.
Na prozę lat dziewięćdziesiątych w decydujący sposób wpłynęła rzeczywistość wojenna.
W pierwszej połowie dekady pojawiły się różne formy dokumentaryzmu, dosłowności, „prawdziwych" historii, świa­dectw, wypowiedzi autobiograficznych itp. W drugiej połowie lat dzie­więćdziesiątych wojna staje się przedmiotem fikcjonalizacji — najczę­ściej stanowi nieunikniony podtekst zdarzeń.
Na poziomie formalnym dochodzi do zwiększenia płynności ram dyskursu tego i tak płynnego gatunku.
Krótkie opowiadanie pozostaje w ścisłym związku z anegdotą, codziennymi rozmowami, zapiskiem autobiograficznym, notatką dziennikarską, esejem, baśnią, parabolą, artykułem w gazecie, listem, wierszem napisanym prozą, dydaktyczną opowieścią dla dzieci a nawet hasłem leksykograficznym lub glosą naukową. Jeśli chodzi o kwestie związane z promocją, proza lat dziewięćdziesiątych znalazła się w centrum uwagi mediów interesujących się pisarzami, ich twórczością, po­glądami i życiem prywatnym. Dbałość o samą literaturę została zastą­piona przez dbałość o wizerunek medialny.
Teksty na ogół rozpoczynają się od jakiegoś zwykłego, codziennego zdarzenia. Modelowymi bohaterami prozy lat dziewięćdziesiątych stają się tak zwani szarzy ludzie, między innymi zdemobilizowani żołnierze, narkomani, rekonwalescenci, kibice piłkarscy, kryminaliści... To wła­śnie im powierzono rolę typowych (czasem dziwacznych) przedstawi­cieli najnowszej rzeczywistości chorwackiej.
Liczne przykłady takich właśnie opowiadań możemy znaleźć w książkach Miljenka Jergovicia, Roberta Perišicia, Ante Tomicia, Zorana Fericia, Borivoja Radakovicia. Cho­ciaż bywają wyjątki — niektórzy pisarze świadomie zachowali dystans wobec „mocnej" rzeczywistości i na miejsce akcji swoich utworów wybrali dalekie, rodzimemu czytelnikowi mało znane (na przykład Roman Simić) krajobrazy, inni natomiast zdecydowali się na skrajnie artystyczne teksty, które mają wybitnie ewokacyjny charakter i które można czytać na różne sposoby (na przykład teksty Stanka Andricia i Željka Zoricy).
Wreszcie, patrząc na to z bardziej ogólnej perspektywy, wydaje się, że oprócz różnic, jakie zachodzą pomiędzy obydwoma pokoleniami, istnieją również określone podobieństwa.
Z całą pewnością istotnym fenomenem, który charakteryzuje i determinuje twórczość prozatorską zarówno w latach osiemdziesiątych, jak i dziewięćdziesiątych jest kate­goria miasta.
Miasto pojawiające się w tej prozie — zarówno na pozio­mie tematu, jak i na poziomie stylu — jest przestrzenią nowoczesnego nomadyzrnu, wykorzenienia, rozproszenia ducha.
Właśnie dlatego zde­cydowałem się zatytułować całość syntagmą Popovicia — Nagie miasto.
Chciałem bowiem podkreślić w ten sposób, że krótkie opowiadania z ostatnich dwóch dekad łączy fenomen miasta oraz zasugerować cią­głość w jej braku.
W tym momencie, Drogi Czytelniku, zakończę swoją przedmowę. Skoro chciałem, by była ona li tylko gestem otwierającym drzwi i zapra­szającym do środka wszystkich chętnych chcących z tego zaproszenia skorzystać, rezygnuję z bardziej obszernych i ambitnych wyjaśnień.
Na­stępny ruch należy do Ciebie.

Krešimir Bagić
(Tłum. L. Małczak)

SPIS TREŚCI :

Krešimir Bagić — Minimalistyczny fin de siècle

Davor Slamnig — Potwór

Davor Slamnig — Botaniczna bajka

Davor Slamnig — Salamana

Davor Slamnig — Piaskowi królowie

Milko Valent — Taniec fluidu

Edo Budiša — Piękna opowieść

Edo Budiša — Diabelski wynalazek Antonia Bravo

Edo Budiša — Sklep tajemnic

Stanislav Habjan — Zdjęcie Johnny'ego albo miłość tłumu

Stanislav Habjan — Czarny mercedes

Stanislav Habjan — Kochanki

Stanislav Habjan — Niemożliwy wariant

Stanislav Habjan — Listonosze lekkich snów

Edo Popović — Człowiek, który zabił własny cień

Edo Popović — Nagie miasto

Boris Gregorić — Rosyjska miłość

Boris Gregorić — Wieczór na Placu Pigalle

Boris Gregorić — Gramatyka westernu

Boris Gregorić — The Birth Of A Nation

Boris Gregorić — Gdzie się podziało dziewiąte opowiadanie

Boris Gregorić — Staroświeckie wyznanie

Boris Gregorić — Snob

Boris Gregorić — Pan James Fox

Boris Gregorić — Tęgie baby

Boris Gregorić — Dwight Stones

Carmen Klein — Nagła śmierć Ignaza Harolda

Carmen Klein — Metamorfozy

Carmen Klein — Blues na trzy nogi

Delimir Resicki — Bajka

Krešimir Mićanović — Informel

Krešimir Mićanović — Strach

Zoran Ferić — Blues dla kobiety z czerwonymi plamami

Miljenko Jergović — Gong

Miljenko Jergović — Diagnoza

Miljenko Jergović — Kiedy człowiek się bardzo przestraszy

Robert Perišić — Rekonwalescent

Borivoj Radaković — Folwark zwierzęcy

Roman Simić — Szpaki

Ante Tomić — Zuch chłopaki

Ante Tomić — Zapomniałem gdzie zaparkowałem

Stanko Andrić — Arbitralność

Stanko Andrić — Czytanie

Stanko Andrić — Likantropia

Stanko Andrić — Rzeczywistość

Željko Zorica — Rzygacze

Nota o Autorach

Tytuły oryginalne