Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej

Z notatki wydawniczej :

Z rozważań nad procesem powstawania stereotypu Żyda, jego żywotnością i mocą oddziaływania zrodziła się idea konferencji, zorganizowanej przez Zakład Wiedzy o Teatrze Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (20-22 maja 2002 roku). Jej pokłosiem jest prezentowana książka.

Została ona podzielona na pięć części, zatytułowanych: Z perspektywy historii; Z lektury dramatów; Z dziejów teatru; Punkty widzenia krytyki teatralnej; Suplement. Znalazły się tu teksty dotyczące postrzegania postaci Żyda w polskim dramacie, zaprezentowano inscenizacje utworów o tematyce żydowskiej granych zarówno na scenach żydowskich, jak i polskich, wreszcie przedstawiono punkty widzenia, postawy, sądy krytyków oraz prasy. Nieprzypadkowo znalazły się też w tomie rozprawy historyków, wszak dramat, teatr, krytyka żywią się dziejami narodowymi. W świetle zdarzeń historii dokonania literacko-teatralne nabierają nowych znaczeń i własnego blasku.

Materiał zgromadzony w niniejszym tomie wpisuje się nie tylko w dotychczasowe badania polskiej i żydowskiej kultury teatralnej, ale także w nurt badań świadomości społecznej. Toruje także - jeśli tak wolno rzec - ścieżki badaniom kulturologicznym, wychodzącym poza teatr w świat religii, mitów i symboli. Tom odsłania wiele nowych aspektów twórczości dramatycznej i teatralnej, objaśnia nieznane bądź słabo poznane tematy polsko-żydowskie.

PRZEDMOWA :

Plon indywidualnych i zbiorowych badań teatralnej kultury żydowskiej, wyrosłej i rozwijającej się na ziemiach Rzeczypospolitej, jest ogromny, świad­czą o tym m.in. monumentalne tomy. Badania obejmują różne przejawy życia teatralnego. Poczynając od monograficznego „Pamiętnika Teatralnego" Teatr żydowski w Polsce (1992, z. 1-4) i od Międzynarodowej Konferencji Naukowej w Warszawie, która odbyła się 18-21 października 1993 roku, historia teatru żydowskiego wzbogaciła się o kolejne opracowania interpretacyjne i doku­mentacyjne. Przodują w badaniach ośrodki uniwersyteckie: łódzki, lubelski, krakowski.

Wspiera je systematycznie redakcja „Pamiętnika Teatralnego". W 1995 roku ukazał się obszerny tom tego periodyku (z. 1-2), zbierający po­kłosie międzynarodowej konferencji. Dzięki wysiłkom wielu uczonych wydano kolejno takie książki, jak: Teatr żydowski w Krakowie (1995) pod redakcją Jana Michalika i Eugenii Prokop-Janiec, Teatr żydowski w Polsce (1998)
pod redakcją Anny Kuligowskiej-Korzeniewskiej i Małgorzaty Leyko, Łódzkie ateny żydowskie (2000) pod redakcją Małgorzaty Leyko. Przywołano jedynie, tytułem przypomnienia, monumentalne tomy z wciąż powiększającego się kręgu literatury naukowej o teatrze żydowskim, o ludziach go tworzących, instytucjach i towarzystwach. Mimo tylu wysiłków daleko jeszcze do syntezy dziejów teatru żydowskiego w Polsce. Wiele pozostaje do poznania, udokumentowania i objaśnienia. Prace trwają. Poszerza się grono zainteresowanych kulturą żydowską. Dotychczasowym badaniom historycznoteatralnym przyświecała idea oca­lania od niepamięci trudu i osiągnięć żydowskich artystów i instytucji. Badania te ugruntowały przekonanie, że kultura żydowska stanowi integralną część spuścizny pokoleń żyjących na tej samej ziemi.

Ziemia polska wydała niezwykłe owoce. Na ich temat pisał Adolf Rudnicki w książce o Idzie Kamińskiej, pt. Teatr zawsze grany: Tylko Żydom polskim udało się stworzyć własny, specyficzny, zamknięty, jedyny w swoim rodzaju, jedyny pod każdym względem świat duchowy, filozoficzny, obyczajo­wy. Prawdziwe żydostwo żyło w Polsce. Polska była jego Ziemią Obiecaną.

Nadmieńmy jedynie, że ten świat pozostawał dla Polaków odgrodzony przez wieki murem nieznajomości i obcości. Przez wieki inny, obcy, różny od naszego był przedmiotem kształtowania powierzchownych sądów i opinii. Więcej: przedmiotem odrzucenia, oddalenia oraz powstawania stereotypów. Mur ten kruszyli niejednokrotnie twórcy i krytycy teatralni nawiązujący współ­pracę i wymieniający doświadczenia. Dobrze znane zjawisko w dziejach teatru dwudziestolecia międzywojennego. Najbardziej twórcze i pionierskie poczyna­nia zarówno strony żydowskiej, jak i polskiej nie zlikwidowały jednak po­działów i separacji. Kwitł stereotyp Żyda w obiegu ludowym, wrośnięty w świadomość potoczną, powtarzany w opowieściach, kreowany w dramacie i na scenie.

Z rozważań nad procesem powstawania stereotypu, jego żywotnością i mocą oddziaływania zrodziła się idea naszej konferencji pt. Żydzi w lustrze: dramatu, teatru i krytyki teatralnej, zorganizowanej przez Zakład Wiedzy o Teatrze Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w dniach 20-22 maja 2002 roku. Uznaliśmy, że równolegle do badań nad faktografią teatru żydowskiego niezbędne są badania nad postrzeganiem Żydów i ich kultury przez polskich twórców dramatycznych i teatralnych. Nieprzypadkowo użyliśmy metafory Żydzi w lustrze: dramatu, teatru i krytyki teatralnej. Symbolika lustra jest złożona. Zmienność funkcji lustra w aspekcie czasowym i egzystencjalnym wyjaśnia jego podstawowy sens oraz jego zdolność postrzegania różnorodnych przedmiotów. Lustro nie odbija twarzy. Jest płaszczyzną odtwarzającą obrazy w określony sposób, zawierającą je i pochłaniającą. W lustrze chcemy widzieć - nie wchodząc w całą skomplikowaną egzemplifikację różnych jego znaczeń - przede wszystkim symbol świadomości (lub wyobraźni) jako zdolności formalnego odwzorowywania przejawów świata widzialnego, realnego.

Bliska jest nam myśl Maxa Schelera, a także innych filozofów, że lustro to środek autokontemplacji i autoanalizy. Diogenes z Laertios w Żywotach, doktrynach i sentencjach sławnych filozofów podaje, że Sokrates radził młodym często przeglądać się w lustrze, aby, jeśli są piękni, stali się godni tej urody, a jeśli jest inaczej, by starali się swymi osiągnięciami wyrównać te braki. Mędrzec skłaniał ich w ten sposób do poznania samych siebie.

Utwierdzeni mądrością myślicieli uznaliśmy potrzebę stworzenia nowej perspektywy w badaniu problematyki Żydów w dramacie, teatrze i krytyce teatralnej. Badając ich postacie dramatyczne i teatralne, chcemy je nie tylko opisywać, lecz pytać za ich pomocą o trwałe dziedzictwo w świadomości pokoleń, świadomości żywej w polskiej tradycji. Znamy na razie dość powierz­chowną typologię stereotypów postaci Żyda w dramacie XIX i XX wieku. Dramat tych stuleci wydał wiele postaci żydowskich, najczęściej, mimo różnej wymowy, ukazywanych z punktu widzenia obcego. Te stereotypy nie zrodziły się w XIX wieku. Mają one głębokie korzenie w dalekiej przeszłości nie tylko teatralnej, lecz i religijnej oraz obyczajowej. Kategoria „obcego" stała się kluczem do wyjaśnienia źródeł stereotypów wrośniętych w świadomość wielu pokoleń, pozwoliła zmienić kierunek interpretacji narosłych przez wieki zna­czeń nadanych symbolom kultury żydowskiej, choćby takich jak Judasz czy Żyd Wieczny Tułacz.

W naszych rozważaniach przyjęliśmy za obowiązującą postawę rozpoznania, a nie wartościowania. Poznanie tego, co tworzyła polska literatura dramatyczna, a upowszechniały teatr i krytyka, będzie wkładem do rozumienia złożoności tej kultury, jej blasków i cieni.

W jej duchowym kształcie niemałą cząstkę stanowi twórczość żydowska. Tak ostre stwierdzenie może być sformułowane jedynie wówczas, gdy kultura pojmowana jest nowocześnie, bez skrzywień nacjonalistycznych. Takie poznawanie choćby we fragmentarycznych analizach pogłębia nasz stosunek do przeszłości, jej złożonych nurtów i przejawów. Pozwala na dostrzeżenie nie tylko jej jasnych stron, ale i cieni. Gdy cienie wychodzą na światło dzienne, tracą część swej siły. Objaśnione — prowadzą do zrozumienia zachowania ludzi. Właśnie badania teatrologiczne z pełnym zrozumieniem mechanizmu teatru oraz materii literackiej i krytyczno-teatralnej są bardzo żyznym polem wydobywania na powierzchnię demonów ukrytych w podświadomości zbiorowej.

Nasza konferencja zgromadziła specjalistów z różnych dziedzin: historyków, historyków teatru polskiego i historyków teatru żydowskiego, literaturoznawców i estetyków. Pragnęliśmy w ten sposób objaśnić złożoną i niekiedy niezwykle drażliwą problematykę z różnych perspektyw i różnych opcji metodologicznych. Udało się wykrystalizować wyraźnie trzy nurty rozważań: pierwszy obejmuje postrzeganie postaci Żyda w polskim dramacie, drugi to prezentacja przykładów obecności i inscenizacji utworów o tematyce żydowskiej zarówno na scenach żydowskich, jak i polskich, trzeci rekonstruuje punkty widzenia, postawy i sądy krytyków i prasy.

Materiał zgromadzony w tomie pt. Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej wpisuje się nie tylko w dotychczasowe badania polskiej i żydowskiej kultury teatralnej, ale także w nurt badań świadomości społecznej. Toruje również ścieżki badaniom kulturologicznym, wychodzącym poza teatr w świat religii, mitów i symboli. Teatr staje się tu także medium społecznego zakorzenienia stereotypów, medium je ożywiającym i nierzadko współtworzącym. Rozważania dotyczące postaw i poglądów krytyków wydatnie rozszerzają dotychczasową wiedzę o tych, którzy swą działalnością kształtowali opinię społeczną. Niezwykle cen­ne są również badania roli prasy, cenzury oraz polityki kulturalnej wyraża­jącej się bezpośrednimi decyzjami nakazów i zakazów. W tomie nieprzypad­kowo zamieszczono rozprawy historyków.

Dramat, teatr, krytyka żywią się przecież dziejami narodowymi. W świetle zdarzeń historii dokonania literacko-teatralne nabierają nowych znaczeń i własnego blasku.

Tom, który oddajemy do rąk Czytelników, zapewne nie wyczerpuje złożo­nej problematyki. Nie jest monografią. Odsłania wiele nowych aspektów twórczości dramatycznej i teatralnej, objaśnia nieznane bądź słabo poznane tematy polsko-żydowskie, stanowiące trwały wątek polskiej kultury dramatyczno-teatralnej.

Eleonora Udalska



SPIS TREŚCI :

Przedmowa


Z PERSPEKTYWY HISTORII

Wacław Długoborski —  Żydzi i Polacy w przededniu zagłady: współżycie, konflikty, konfrontacje

Zygmunt Woźniczka — W nowej rzeczywistości. (Żydzi w Polsce w latach 1945-1950)


Z LEKTURY DRAMATÓW

Andrzej Fabianowski — Żydzi w dramaturgii Juliusza Słowackiego

Bogdan Burdziej — Żyd (1869) Edwarda Lubowskiego w warszawskiej cenzurze teatralnej (1874)

Roman Taborski — Stereotypy Żydów w dramacie polskim drugiej połowy XIX wieku

Anna Ochwat-Wereszczyńska — Żydzi w utworach scenicznych Klemensa Junoszy-Szaniawskiego

Anna Tytkowska — Lilith. O obecności hebrajskiej bogini nocy i burzy w polskim dramacie

Małgorzata Domagalska — „Czy Żyd może być prosty?" W poszukiwaniu tożsamości w komediach Antoniego Słonimskiego

Elżbieta Frister — Kupiec warszawski — debiut dramaturgiczny Romana Brandstaettera

Beata Popczyk-Szczęsna — „Lepiej być kobietą niż Żydem". Dylematy bohaterów dramatu Wielebni Sławomira Mrożka


Z DZIEJÓW TEATRU

Andrzej Linert — Życie teatralne Żydów Bielska i Białej w latach międzywojennych

Dorota Fox — Teatralny rodowód Lopka. Na marginesie szmoncesu

Anna Kuligowska-Korzeniewska — Między zagładą a pogromem. Wielkanoc Stefana Otwinowskiego w reżyserii Leona Schillera

Dominika Łarionow — Dwaj Chasydzi z Deską Ostatniego Ratunku. Motywy żydowskie w twórczości Tadeusza Kantora

Jan Kulczyński — Żydzi w sztuce Biwak pod gołym niebem Mariana Pankowskiego


PUNKTY WIDZENIA KRYTYKI TEATRALNEJ ...

Eugenia Prokop-Janiec — Nacjonalistyczna krytyka teatralna wobec Żydów. Casus Zygmunta Wasilewskiego

Mirosława M. Bułat — Trójjęzyczny teatr żydowski w Polsce „w lustrze" publicystyki Michała Weicherta na łamach „Literarisze Bleter". (Wprowadzenie)

Mirosława Kozłowska — „Słonimski jest reakcjonista". W tyglu „tutejszości" - dyskusja o stosunkach polsko-żydowskich w Wilnie po premierach dramatów Antoniego Słonimskiego

Małgorzata Leyko — Rola polskojęzycznej prasy żydowskiej w reaktywacji scen żydowskich w Polsce po roku 1945


SUPLEMENT

Daniel Kalinowski — Kafka o teatrze żydowskim


Indeks osobowy


Książka nieużywana prosto z magazynu
(drobne ślady magazynowe na okładce)