Dyskurs i stylistyka — Bożena Witosz

Z notatki wydawniczej :

Książka ukazuje obraz współczesnej stylistyki, akcentując zmiany (poznawcze, metodologiczne, interpretacyjne), jakie uruchomiła wprowadzona w przestrzeń badawczą tej dyscypliny kategoria dyskursu.
W perspektywie dyskursu rozpatrywane są tu podstawowe pojęcia stylistyki: tekst, styl, podmiot i jego wybory strategii komunikacyjnych, style typowe (odmiany funkcjonalne i style gatunkowe) oraz style indywidualne, które, w nowym ujęciu, odkrywają swe niezauważane wcześniej wartości, a przed stylistyką otwierają nowe badawcze wyzwania.
W opracowaniu wątki teoretyczne splatają się z interpretacjami wybranych zagadnień (np. styl a płeć, stylistyczne aspekty dyskursu feministycznego, podmiotowy aspekt stylu, odbiorca jako współtwórca wypowiedzi) w kontekście zarówno konkretnych tekstów, jak i dyskursów współczesnej kultury.
Publikacja jest adresowana nie tylko do wąskiego grona stylistyków, badaczy i studentów kierunków filologicznych, ale do wszystkich, których zajmuje problematyka społecznej komunikacji.

Bożena Witosz – prof. dr hab., profesor zwyczajny w Uniwersytecie Śląskim, kierownik Zakładu Lingwistyki Tekstu i Dyskursu w Instytucie Języka Polskiego. Jej zainteresowania badawcze skupione są wokół tekstologii lingwistycznej, genologii, stylistyki oraz teorii literatury. Jest autorką monografii Cechy strukturalno-składniowe monologu wypowiedzianego (na przykładzie literatury polskiej) (1988), Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji (1997), Kobieta w literaturze. Tekstowe wizualizacje od fin de siècle’u do końca XX wieku (2001), Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki(2005), Dyskurs i stylistyka (2009), współautorką pracy Style literatury (po roku 1956) (2003). Jest redaktorką serii „Język Artystyczny”, wchodzi w skład kolegium redakcyjnego roczników „Stylistyka” oraz „Tekst i Dyskurs/Text und Diskurs”. Pełni funkcję zastępcy przewodniczącego Komisji Stylistycznej przy Komitecie Językoznawstwa PAN.


WPROWADZENIE

Od ukazania się Stylistyki polskiej, dzieła Haliny Kurkowskiej i Stanisława Skorupki, mija blisko pół wieku. Ten długi okres przyniósł w badaniach językoznawczych, w których dzisiejsza stylistyka jest mocno zanurzona, wiele zmian. Lingwistyka poststrukturalistyczna wypracowała nowe koncepcje metodologiczne, określane coraz częściej mianem zwrotów: teoriotekstowego, komunikacyjnego (pragmatycznego), kognitywistycznego, a ostatnio — kulturowego. Współczesna metarefleksja koncentruje się wokół podstawowych dla nauki o języku zagadnieniach, prowadząc do zasadniczych przeformułowań, sięgających przedmiotu i zakresu badań lingwistycznych, postaw podmiotów badawczych, kompetencji poszczególnych subdyscyplin czy wreszcie określenia — w zaistniałej dziś sytuacji poznawczej i kulturowej — podstawowych kategorii pojęciowych. Czas ożywionych dyskusji, w których środowisko stylistyków od początku aktywnie uczestniczy, nie przyniósł jednak — jak zauważa we Wstępie do najnowszego wydania Stylistki polskiej Stanisław Gajda — kompendium stylistycznego, zakrojonego tak szeroko, jak dzieło poprzedników, które wychodziłoby naprzeciw złożonym wymaganiom współczesności.
Zrodziło się w tym czasie jednak wiele cennych i inspirujących pomysłów, opublikowano godne uwagi studia i monografie, które wzbogaciły naszą wiedzę o stylach i ich tekstowych wyznacznikach, a także — to wartość nie do przecenienia — o sposobach interpretacji zjawisk stylowych. Lektura tych prac uświadamia wagę i ogrom zmian, jakie dokonały się w obrębie paradygmatu stylistycznego w ciągu minionego półwiecza.
Prowadzone dziś interpretacje odsłaniają nieobjęte wcześniej stylistyczną refleksją rejony zagadnień, wzbogacają kategorię stylu o nowe parametry, umiejscawiają styl w nieuświadamianych dotąd kontekstach — zarówno teoretycznych, jak i obejmujących sferę użycia języka, przede wszystkim jednak manifestują, jak bardzo zmienił się sposób uprawiania refleksji stylistycznej w czasach, gdy kategorie: tekstu, dyskursu, stylu, kodu itp. stanowią wspólne instrumentarium wielu dziedzin humanistyki.
W sposób dość ekspansywny szukają miejsca we współczesnej stylistyce nowe pojęcia (np. gender, dyskurs); dobrze zadomowione, fundamentalne kategorie obrastają bogatszymi znaczeniami, by poprzestać tu choćby na wymienieniu stylu i wyboru — jego podstawowego wyznacznika; zagadnienia niegdyś ważne, potem długo spychane na obrzeża, zaczynają ponownie cieszyć się zainteresowaniem badaczy (np. styl indywidualny), a niektóre kategorie, w dobie strukturalizmu wręcz unieważniane, urastają do rangi pojęć podstawowych i niezbywalnych (myślę tu oczywiście o kategorii podmiotu i rzeczywistego bądź projektowanego odbiorcy).
Zmianę perspektywy badawczej wywołują nie tylko ruchy wewnątrz dyscypliny, ale też niezwykle dynamiczna rzeczywistość językowa i kulturowa, której złożoność współczesna stylistyka stara się ogarnąć i opisać, dostosowując do nowych zjawisk swoje możliwości eksplanacyjne. Świat norm, reguł i konwencji komunikowania się w zetknięciu z indywidualnymi predyspozycjami i aspiracjami uczestników dzisiejszej kultury podlega nieustannym zmianom, przyczyniając się jednocześnie do ciągłej mobilności interesującej nas dziedziny wiedzy — rozwijania horyzontów teoretycznych i wprowadzania do metajęzyka nowych kategorii stylistycznych oraz wzbogacania listy środków stylotwórczych o coraz to nowe elementy. Pytanie, jakie trzeba dziś postawić, dotyczy zarówno zdolności poznawczych stylistyki, jak i jej — w konfrontacji z rzeczywistością — atrakcyjności intelektualnej oraz skuteczności wypracowanego przez nią instrumentarium badawczego.
Jest więc dość powodów, by próbować spojrzeć na dokonania najnowszej stylistyki z szerszej perspektywy.
W książce, którą oddaję do rąk Czytelników, staram się sprostać — przynajmniej w części — takim zamierzeniom. Opracowanie to nie jest wprawdzie pomyślane jako ujęcie w sposób systematyczny i kompletny prezentujące aktualny stan dyscypliny (na syntezę przyjdzie, myślę, jeszcze poczekać), ale zabiegi scalające są w nim widoczne. Książka stanowić ma w dużym stopniu etap przygotowawczy, wstęp do syntetyzującego przedsięwzięcia. W moich rozważaniach przeplatają się różne wątki teoretyczne i metodologiczne, próbuję spoglądać na wiele kwestii z dystansu i szerszej perspektywy, nie chcę jednak w tej książce niczego podsumowywać, zamykać ani rozstrzygać. Całość pomyślanego projektu obliguje mnie do uwypuklenia problemu zmiany — w obszarze i sposobie podejścia do zjawisk stylowych — oraz do skoncentrowania się na obecnej sytuacji stylistyki w Polsce.

Moim zamierzeniem jest przede wszystkim zwrócenie uwagi na nowe aspekty badań stylistycznych, które w szczególny sposób oświetla kategoria dyskursu, rozważana w prezentowanym przeze mnie projekcie zarówno jako pojęcie teoretyczne, jak i określona metoda analizy zjawisk tekstowych.
Jestem przekonana, że otwarcie stylistyki, jakiego dziś doświadczamy, na inspiracje płynące ze zróżnicowanych dyscyplinowo i metodologicznie studiów nad dyskursem, w zasadniczy sposób przyczyniło się do zmiany jej aspiracji i perspektyw badawczych, a także do wzrastającej roli tej dyscypliny wśród innych nurtów współczesnego komunikacjonizmu.
Teoretyczno-metodologiczną refleksją, jak i próbą stylistycznej interpretacji zostanie tu objętych kilka wybranych zagadnień, które, w moim przekonaniu, zasługują na wnikliwsze rozpatrzenie. Będą to przede wszystkim: kulturowe uwarunkowania stylu (ich zasięg, sposób i siła oddziaływania), style typowe (odmiany/style funkcjonalne, style dyskursów, style gatunków mowy) — ich obecne konceptualizacje oraz tekstowe eksponenty, konsekwencje wprowadzenia do opisu stylistycznego kategorii pragmatycznych, ze szczególnym uwzględnieniem podmiotu wypowiedzi, projektowanego i rzeczywistego odbiorcy, relacji nadawczo-odbiorczych oraz wymiaru temporalnego i spacjalnego aktu komunikacji.
Zostaną także szerzej omówione relacje kategorii stylu i płci kulturowej, z uwzględnieniem możliwości aplikacji do stylistyki ustaleń krytyki feministycznej. Wśród podejmowanych wątków ważne miejsce znajdzie problematyka aksjologiczna — rejestr wartości oraz językowe sposoby wartościowania jako stylistyczne wyznaczniki dyskursu, gatunku czy konkretnego tekstu. Baczniejsza uwaga należy się, jak sądzę, problematyce  stylu indywidualnego, którą zamierzam rozważyć w kontekście przeobrażeń metodologicznych paradygmatu lingwistycznego, filozoficznych koncepcji ponowoczesnej podmiotowości, współczesnych koncepcji indywidualizmu, a także dyskutowanej dziś szczególnie intensywnie problematyki tożsamości.
Wreszcie, swoiste ukonkretnienie znajdą zagadnienia, które wniosła do stylistyki teoria tekstu, rozpatrywane tym razem z perspektywy, jaką dla analizy organizacji wewnętrznej przestrzeni tekstu otwiera kategoria dyskursu.
Zarysowane tu spojrzenie ma za zadanie uświadomić konieczność odejścia od tradycyjnej „stylistyki środków” i jej metod analizy atomizujących wypowiedź oraz zachęcić do podjęcia interpretacji, które traktują styl jako kategorię scalającą elementy strukturalne wypowiedzi z jej podmiotem, jego koncepcją świata i systemem wartości, a także z szeroko pojętym kontekstem: sytuacyjnym, tekstowym i kulturowym.
Stylistyka bowiem zajmuje się zarówno tym, co typowe, intersubiektywne, jak i tym, co ma charakter indywidualny i niepowtarzalny.
Rozważania teoretyczne wspierane będą interpretacjami tekstów lub ich fragmentów — zróżnicowanych ze względu na parametry gatunkowe, funkcjonalne, tematyczne i pragmatyczne, tekstów należących do różnych sfer komunikacji, powstałych w różnym kulturowym otoczeniu. Dobór materiału źródłowego ma charakter jedynie egzemplifikacyjny, dlatego też nie należy dopatrywać się w zbiorze wybranych przykładów jakiegoś scalającego zamysłu.
Pozostaje mi wyrazić nadzieję, że zarysowany tu stan współczesnej stylistki oraz przestrzeni stylistycznej interpretacji poprowadzi Czytelnika z jednej strony w rozległe obszary uprawianego dziś językoznawstwa, włączającego w granice poznania także wiedzę o kulturze, socjologię, psychologię oraz antropologię, z drugiej — zarysuje wspólne miejsca stylistyki lingwistycznej i literaturoznawczej.
Tytuł projektu zapowiada więc nie tyle próbę ukonstytuowania nowej subdyscypliny, ile pragnienie zwrócenia uwagi Czytelnika na zauważalną obecność śladów, jakie na paradygmacie najnowszej stylistyki odcisnęło wzrastające zainteresowanie dyskursem, a przede wszystkim uświadomienia tego, w jakim stopniu kategoria dyskursu zmieniła nasze myślenie o stylu.


SPIS TREŚCI :

Wprowadzenie

Rozdział pierwszy
Uzgodnienia teoretyczne

Domeny zainteresowań i metody badawcze współczesnej stylistyki     Miejsce stylistyki wśród innych studiów nad dyskursem
Styl — współczesne rozumienie
— Wybór jako podstawowa kategoria stylu
Stylistyka tekstu — stylistyka dyskursu
— Tekst i/a (?) dyskurs
— Stylistyka dyskursu — nowe preferencje badawcze

Rozdział drugi
Kontekstualizacja stylu. Nowe horyzonty i nowe kategorie analizy stylistycznej

Dyskursy kultury a styl
Sex, gender a styl
Podmiotowy aspekt stylu
— Podmiot i jego wcielenia. Przemodelowanie ram interpretacji
— Podmiot i jego tekstowe „ślady”
Odbiorca w przestrzeni dyskursu
— Odbiorca jako współtwórca
— Sposoby uobecniania odbiorcy w tekście
—— Interakcyjny wymiar dyskursu/tekstu z perspektywy stylistyki
—— Spotkanie twarzą w twarz — psychocielesny kontakt z rozmówcą
—— Obecność odbiorcy w tekstach aktualizujących model komunikacji pośredniej
—— Odbiorca w zasięgu oddziaływań perswazyjnych
Czas i przestrzeń w języku badawczym współczesnej stylistyki

Rozdział trzeci
Style typowe w kontekście badań nad dyskursem

Odmiany/style funkcjonalne/style komunikacyjne/dyskursy
— Zmiany perspektyw badawczych w charakterystyce stylów typowych
— Stylistyczne aspekty dyskursu feministycznego
Style gatunkowe
— Styl gatunku w przestrzeni międzystylowej i międzydyskursywnej
— Styl w relacji do pozostałych komponentów gatunku
—— Przykład ekfrazy

Rozdział czwarty
Style indywidualne wobec reguł dyskursu

Język osobniczy/idiolekt i/a (?) styl indywidualny/idiostyl
Styl autora — konteksty, problemy, zadania badawcze

Zakończenie

Bibliografia
— Teksty źródłowe
— Literatura cytowana

Nota bibliograficzna

Indeks osobowy

Streszcz. w jęz. ang. i ros.

Ze szczegółowym indeksem osobowym oraz streszczeniami w językach obcych
można zapoznać się na stronie Wydawcy