Inter duas potestates. Polityka religijna Teoderyka Wielkiego - Monika Ożóg

Teoderyk Wielki (ur. ok. 452/3–26) był władcą panującym na granicy epok i cywilizacji. Ten pochodzący z rodu Amalów Ostrogota był jednym z najpotężniejszych władców czasu zmian, przełomu V i VI wieku. Po śmierci swego ojca przejął władzę nad Ostrogotami, by później zostać królem mieszkańców Italii oraz regentem Wizygotów. Utarło się mówić, że państwo rządzone przez Teoderyka było ostoją tolerancji, mieszkali bowiem w nim katoliccy Rzymianie oraz ariańscy Goci.
Niniejsza książka jest zatem próbą przedstawienia polityki religijnej, jaką prowadził Teoderyk Wielki.
Zarówno sam bohater, jak i przywołane źródła przewodnie (Liber Pontificalis, Edykt Teoderyka) nie spotkały się do tej pory z większym zainteresowaniem w polskich publikacjach naukowych.

Praca jest adresowana do historyków, historyków Kościoła i teologów.


Z okładki :

Temat pracy został wybrany trafnie, dotyczy on problematyki ważnej poznawczo, a w polskiej nauce historycznej nieczęsto poruszanej. Wykazy spożytkowanych źródeł oraz wielojęzycznej literatury przedmiotu robią wrażenie i dowodzą dużego oczytania. Autorka wymienia także istniejące edycje i tłumaczenia polskie, co nie zawsze ma miejsce w polskich pracach.
Uważam pracę dr Moniki Ożóg za dzieło samodzielne i wartościowe, stanowiące na naszym gruncie istotne novum, mogące wytrzymać porównanie z monografiami zagranicznymi na podobny lub zbliżony temat.

Jerzy Strzelczyk


Ze Wstępu [fragmenty] :

Czas po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego był dla Europy okresem wyjątkowym.
Na zachodzie katolicyzm powoli zajmował pozycję uprzywilejowaną, umacniała się struktura metropolitarna Kościoła zachodniego oraz władza Kościoła Rzymu.
To wtedy, na przełomie V i VI wieku, na zgliszczach dawnego Imperium zaczęły rozwijać się późniejsze potęgi. Jedna z nich – powstająca na terenie Italii civilitas – rządzona była przez jednego z potężniejszych władców późnego antyku bądź wczesnego średniowiecza – Teoderyka Wielkiego, wywodzącego się z rodu Amalów. Władca ten, wyznaczający niejako nową epokę, urodził się około 452/3 roku.
Jego ojcem był Tiudimer, matką Ereleuva. Mając osiem lat, został wysłany na dwór konstantynopolitański Leona I, na którym spędził dekadę, wzbogacając się o wiedzę i doświadczenia.
Za początek swojego królowania uznał zdobycie pierwszego dominium – miasta Singidunum (Belgrad), oficjalnie przejął jednak władzę nad państwem Ostrogotów dopiero po śmierci swego ojca w 474 roku.
Kiedy w 493 roku Rawenna została zdobyta przez wojska Ostrogotów i zabity został Odoaker, rozpoczął się nowy okres – państwa Ostrogotów w Italii.

Teoderyk zmarł 26 sierpnia 526 roku w Rawennie. Papież Gelazy, którego czteroletni pontyfikat przypadł na panowanie cesarza Anastazjusza oraz rządy Teoderyka Wielkiego, w liście napisanym do cesarza przypomniał mu coś, co dla niego było oczywiste: Dwie są [władze], o czcigodny Imperatorze, którymi ten świat rządzi się przede wszystkim: autorytet świętego papiestwa i władza królewska.
W tym przypadku „władza królewska” to „władza cesarska”. Bez względu na to, kto był papieżem, a kto cesarzem, gocki król musiał zmagać się tymi dwiema władzami, stąd pierwszy człon tytułu niniejszej książki: inter duas potestates.
Wszystkie dokonania króla Teoderyka musiały uwzględniać te dwa ośrodki władzy, którymi były stolica papiestwa i stolica Cesarstwa w Konstantynopolu. W szczególny sposób dotyczy to polityki religijnej Teoderyka, gdyż biskupi Rzymu w jego czasach odgrywali coraz większą rolę społeczną i polityczną, z drugiej zaś strony cesarz w Konstantynopolu uważał się – i był uważany – za zwierzchnika Kościoła.
W książce tej staram się pokazać, jak król Teoderyk potrafił wygrywać dla siebie mniej lub bardziej widoczny konflikt interesów między tymi ośrodkami władzy.
Dodatkowym czynnikiem wpływającym na postawę Teoderyka był jego arianizm, traktowany jako religia narodowa Gotów, a także element ich tożsamości. Z jednej strony arianizm stawiał króla w opozycji zarówno do cesarza, jak i do papieża, z drugiej zaś zapewniał mu neutralność w sporach między nimi.
Swoją pozycję starał się on umocnić poprzez utworzenie koalicji ariańskiej z Wizygotami, Wandalami i Burgundami, wzmacniając ją dodatkowo przez mariaże kobiet ze swojej rodziny, zwłaszcza córek i sióstr.

Warto nadmienić, że Teoderyk nie walczył z katolicyzmem, a arianizm nie przeszkadzał mu ani w pielgrzymowaniu do Rzymu, ani w dobrych stosunkach z papieżami. W wielu swoich listach nominacyjnych oraz innych dokumentach sprzeciwiał się prześladowaniom religijnym, które mimo woli panującego wybuchały między ariańskimi Gotami a katolickimi Rzymianami. Często w tym kontekście mówi się o przykładnej tolerancji religijnej w państwie Teoderyka, choć jest to anachronizm, gdyż celem poszanowania przez niego wyznań religijnych wydaje się raczej troska o zachowanie status quo i układu sił pomiędzy katolickimi Rzymianami, ariańskimi Gotami i żydami z ich prawami zatwierdzanymi przez wielu cesarzy [...]

Jeden z badaczy zajmujących się Teoderykiem i jego czasami napisał przed kilkoma laty we wstępie do swojej książki, że mimo wielkiej liczby prac naukowych poświęconych temu okresowi potrzeba ciągle opracowania bardziej wyczerpującego.
Wydaje się, że dobrą osią, wokół której można by zebrać i w świetle której przeanalizować wszystkie możliwe źródła, jest Liber Pontificalis w tym, co mówi o życiu i dokonaniach papieży z czasów Teoderyka, od Feliksa III (483-492) do Feliksa IV (526-530). Autorzy (autor) tego dokumentu byli bowiem bardziej niż ktokolwiek inny zainteresowani religijnym wymiarem rządów, zwracali uwagę na otrzymywane od rządzących łaski i ubolewali nad doznanymi cierpieniami.
Podsumowując: jest to źródło wysoce nieobiektywne i paradoksalnie dlatego właśnie wydaje mi się dobrym przewodnikiem.
Niewątpliwie prawdą jest bowiem, że są wydarzenia, które zmieniają bieg historii, jednak w większej mierze zmieniają go wiadomości o tych wydarzeniach, im bardziej zmanipulowane, tym skuteczniej.
Chciałabym więc, wychodząc od tekstu Liber Ponificalis, przeanalizować to, co w nim jest napisane na temat Teoderyka, zastanowić się nad różnicami w stosunku do innych źródeł, na ich podstawie dopowiedzieć, co brakuje, ciągle zwracając uwagę, że mamy do czynienia nie z kroniką, a ze zideologizowanym przekazem, w którym chodzi o to, by potomnym ukształtować światopogląd na temat Teoderyka i papieży jego czasów.
Dodatkowym argumentem za oparciem się na tym źródle jest to, że w badaniach nad Teoderykiem często jest ono pomijane, a w najważniejszej prosopografii, w artykule poświęconym temu królowi, nie ma ani jednego odniesienia do Liber Pontificalis.

W niniejszej pracy przyjmuję konsekwentnie pisownię imienia króla „Teoderyk”, a nie „Teodoryk”, z jaką często możemy się spotkać w literaturze przedmiotu. Powodem przyjęcia przeze mnie takiej formy imienia jest występowanie takowej w najważniejszych, moim zdaniem, źródłach, czyli u Kasjodora i w Excerpta Valesiana.
Jordanes, który na podstawie Kasjodora napisał swoją Getikę, zmienił to imię na Teodoryk, ale nie wiadomo dlaczego...


SPIS TREŚCI :

WSTĘP

1. Metoda
2. Liber Pontificalis jako źródło przewodnie
3. Przegląd pozostałych źródeł
4. Stan badań nad zagadnieniem

rozdział I
ARIAŃSKI KOŚCIÓŁ GOTÓW

1. Antyniceizm Gotów
2. Arianizm narodowy Teoderyka

rozdział II
LIBER PONTIFICALIS 50 O FELIKSIE III (13 III 483 - 25 II 492)

1. Początek panowania Teoderyka w Italii
2. Teoderyk a schizma akacjańska – preludium

rozdział III
LIBER PONTIFICALIS 51 O GELAZYM (1 III 492 - 21 XI 496)

rozdział IV
LIBER PONTIFICALIS 52 O ANASTAZJUSZU II (24 XI 496 - 19 XI 498)

rozdział V
LIBER PONTIFICALIS 53 O SYMMACHU (22 XI 498 - 19 VII 514)

1. Teoderyk a schizma laurencjańska (I)
2. Teoderyk a schizma akacjańska (I)
3. Synod z 499 roku
4. Adventus Teoderyka w Rzymie
5. Teoderyk a schizma laurencjańska (II)
6. Działania Symmacha na rzecz Kościoła
7. Teoderyk a schizma laurencjańska (III)
8. Teoderyk a schizma akacjańska (II) oraz schizma laurencjańska (IV)
9. Relacje Teoderyka z biskupami
10. Spotkanie z Hilarym

rozdział VI
LIBER PONTIFICALIS 54 O HORMIZDASIE (20 VII 514 - 6 VIII 523)

1. Hormizdasa próba pojednania ze Wschodem
2. Teoderyk a schizma akacjańska (III)
3. Negocjacje w sprawie konsulatu na rok 519 (?)
4. Stosunek Teoderyka do żydów

rozdział VII
LIBER PONTIFICALIS 55 O JANIE I (13 VIII 523 - 18 V 526)

rozdział VIII
LIBER PONTIFICALIS 56 O FELIKSIE IV (12 VII 526 - 22 IX 530)

rozdział IX
KWESTIE RELIGIJNE W EDYKCIE TEODERYKA

1. Autorstwo Edyktu
2. Ius asyli
3. De heredibus clericorum
4. Interdictio sacrifici ritu pagano
5. Violatio sepulcri

WNIOSKI KOŃCOWE

THE RELIGIOUS POLICY OF THEODERIC THE GREAT (summary)

WYKAZ SKRÓTÓW

BIBLIOGRAFIA

1. Źródła
2. Opracowania

INDEKS OSÓB
INDEKS MIEJSC I NAZW GEOGRAFICZNYCH
INDEKS CYTOWANYCH TEKSTÓW ŹRÓDŁOWYCH