W kręgu „gender”

Z notatki wydawniczej :

W pracy podjęto próbę zilustrowania roli płci — pojmowanej jako kategoria biologiczna, psychologiczna i społeczno-kulturowa — w różnych, ważnych obszarach życia człowieka.

Zamierzeniem redaktorki tomu było możliwie szerokie zaprezentowanie nie tylko wiedzy o psychologicznych i społecznych problemach związanych z płcią, ale także o ich intra- i interpersonalnych konsekwencjach.

Zróżnicowanie treściowe odzwierciedla struktura opracowania, które stanowi zbiór tekstów o niejednorodnym charakterze.

Autorzy części z nich traktują temat ogólnie i wprowadzają Czytelnika w tematykę, inni zajmują się raczej wybranymi jej aspektami czy określonymi problemami. Niektóre szkice obejmują bogaty i syntetyczny przegląd badań, służąc jako źródło informacji o stanie wiedzy psychologicznej, inne zaś pełnią funkcję niemal heurystyczną, ukazując zmiany w obrębie dziedziny wiedzy o gender oraz ucząc wyłaniania nowych problemów badawczych zgodnie z potrzebami współczesnego człowieka.

WPROWADZENIE :

W ostatnich latach obserwujemy w Polsce gwałtowny wzrost liczby publikacji poświęconych fenomenowi płci. Opracowaniom z tego zakresu konsekwentnie towarzyszy olbrzymie zainteresowanie Czytelników, płeć bowiem od zawsze otoczona była swoistą aurą tajemniczości i tabu.

Jeszcze do niedawna prace dotyczące psychologii płci ukazywały się w naszym kraju sporadycznie i wywoływały pewne zdziwienie.

Utrzymywano, iż poruszane w nich zagadnienia nie są to sprawy ważne, lecz tylko tzw. sztuczne problemy importowane z Zachodu. Sprawy płci traktowano jak ciekawostki, swego rodzaju ubarwiacze lub „coś lekkiego”, towarzyszącego innym, poważniejszym kwestiom. Jedynie z okazji Dnia Kobiet drukowano okolicznościowe teksty o problemach płci pięknej. Poważne zaś naukowe opracowania na temat płciowości uznawano za „wkładanie kija w mrowisko”. Tymczasem w światowej literaturze z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii i filozofii problematykę płci dostrzeżono znacznie wcześniej. Od lat systematycznie poświęca się jej coraz więcej publikacji. Jest to związane z eksplozją ruchów feministycznych w USA i krajach Europy Zachodniej w latach osiemdziesiątych. Problematyka płci stała się dziś bardzo modna. Jest obecna nie tylko w dyskursie naukowym, ale także w debatach publicznych. Olbrzymią popularnością cieszą się dzieła, objaśniające, iż „mężczyźni są z Marsa, a kobiety — z Wenus”.

Media coraz chętniej występują w roli popularyzatora wiedzy na temat różnic (rzadziej podobieństw) między kobietami i mężczyznami.

Aktywnie włączają się w społeczną misję „przełamywania barier” czy osłabiania nadal bardzo powszechnych w Polsce stereotypów związanych z płcią. Trwają też społeczne dyskusje nad redefiniowaniem lub poszukiwaniem nowego — adekwatnego do współczesnych realiów — rozumienia „męskości” i „kobiecości”.

Współcześnie psychologiczna problematyka płci okazuje się społecznie ważna głównie z uwagi na fundamentalne pytania o charakter równości statusu kobiet i mężczyzn w społeczeństwie polskim oraz w wymiarze globalnym. Równe prawa kobiet i mężczyzn dotyczyć mają nie tylko przestrzeni publicznej: pracy zawodowej czy aktywności politycznej, ale także wszystkich innych sfer życia społecznego. Uczestnik globalnej kultury coraz więcej dowiaduje się o fenomenie płci, która przestaje być uznawana wyłącznie za cechę biologiczną czy metrykalną. Bycie kobietą lub mężczyzną nie oznacza dzisiaj jedynie zdeterminowanej anatomicznie charakterystyki indywidualnej. Kobiecość i męskość to w nowoczesnym dyskursie pojęcia szersze, rozpatrywane jako płeć biologiczna, społeczna i kulturowa. Równolegle ze słowem „płeć” pojawiło się pojęcie gender. W języku polskim tłumaczone jest ono jako „rodzaj”. Rhoda Unger, która w 1979 roku termin ten zaproponowała, pragnęła w ten sposób podkreślić, iż oprócz płci określanej biologicznie istnieje płeć kształtowana społecznie i kulturowo. Płeć nie jest już widziana wyłącznie jako indywidualna charakterystyka, lecz jako kategoria społeczno-kulturowa — czyli rodzaj informacji, na podstawie której ludzie tworzą sądy i podejmują zachowania w społecznych interakcjach. Informacja o płci jest bowiem istotna w formowaniu wrażenia o jednostce, w jej spostrzeganiu i w interakcjach między ludźmi. Mniej ważne w tej perspektywie wydają się faktyczne różnice międzypłciowe, a znaczące jest to, co się o nich myśli i sądzi.

Ważna okazała się także myśl, że ludzie „tworzą płeć bardziej, niż ją posiadają” (do gender rather than have gender) (West, Zimmerman, 1987).

Płeć jest aktywnym procesem powstającym w interakcjach między ludźmi. To ludzie konstruują rzeczywistość na podstawie wcześniejszych doświadczeń, a tzw. obiektywna rzeczywistość nie istnieje.

Także niektóre aspekty męskich i kobiecych ról społecznych wydają się bardzo arbitralne. Czy „prawdziwa męskość” to krótkie włosy? Czy „prawdziwa kobiecość” pozostaje w sprzeczności z aktywnością polityczną? Płeć — męskość i kobiecość – to bardziej „soczewki kultury” (cultural lenses) (Bem, 1983) niż wymiary osobowości.

„Soczewki”, czyli osadzone w kulturze, pełne stereotypowych przekonań schematy męskości/kobiecości, przez które — niczym przez okulary — patrzymy na rzeczywistość.

Prezentowany zbiór poświęcony został różnym ważnym obszarom życia człowieka. Autorzy poszczególnych tekstów próbowali spojrzeć na wybrane problemy z perspektywy ogólnie pojmowanej płci — gender. Zamierzeniem redaktorki tomu było możliwie szerokie zaprezentowanie nie tylko wiedzy o psychologicznych i społecznych problemach związanych z płcią, ale także o ich intra- i interpersonalnych konsekwencjach. Zróżnicowanie treściowe odzwierciedla struktura opracowania, które stanowi zbiór tekstów o niejednorodnym charakterze. Autorzy części z nich traktują temat ogólnie i wprowadzają Czytelnika w problematykę, inni zajmują się raczej wybranymi jej aspektami czy określonymi problemami.

Niektóre szkice obejmują bogaty i syntetyczny przegląd badań, służąc jako źródło informacji o stanie wiedzy psychologicznej, inne zaś pełnią funkcję niemal heurystyczną, ukazując zmiany w obrębie dziedziny wiedzy o gender oraz ucząc wyłaniania nowych problemów badawczych zgodnie z potrzebami współczesnego człowieka.

Praca podzielona została na sześć części. W części pierwszej (Ziemia i ekologia) zamieszczono tekst Ryszarda Kulika Ziemia jest kobietą, czyli o płci, przyrodzie i ekologii. Autor stara się zakreślić krąg przejawiania się fenomenu gender. Uważa, że płeć łatwo dostrzec można w Naturze i Kulturze. Ujmuje naszą Planetę i przyrodę w perspektywie „kobiecości”. Zestawia też ogólne rozważania teoretyczne z konkretnymi danymi empirycznymi związanymi z ochroną środowiska i zachowaniami proekologicznymi kobiet i mężczyzn. Dowodzi, że kobiety cechuje nie tylko opisywana przez Carol Gilligan (1982) „orientacja troski” o ludzi, ale także „troska” o środowisko naturalne człowieka.

Część druga (Historia i przestrzeń publiczna) obejmuje dwa artykuły. W pierwszym, zatytułowanym Kobiety w historii — historia kobiet. Dyskurs feministyczny w Polsce, Aleksandra Ewa Banot dokonuje przeglądu tzw. historii kobiet, która mogła powstać dopiero dzięki zainicjowaniu ruchów feministycznych. Wcześniej kobiety były w historii nieobecne i niedostrzegalne (invisible). Autorka omawia pojęcie feminizmu oraz ilustruje rozwój tego ruchu w Polsce. W tekście Kobiecość i męskość a stereotyp feministki Eugenia Mandal i Aleksandra Ewa Banot prezentują różne funkcjonujące na przestrzeni dziejów stereotypy kobiety feministki. Obejmują one takie wizerunki, jak: „wiedźma”, „niebieska pończocha”, „palaczka biustonoszy” czy „brzydula”. Autorki omawiają też własne badania empiryczne nad stereotypem feministki i analizują je na tle innych stereotypów kobiecości i męskości. Rezultaty badań pokazują, że niestety także obecnie niewiele kobiet i mężczyzn potrafi dostrzec i docenić ogromną rolę, jaką odegrały (i odgrywają nadal) feministki dla poprawy sytuacji kobiet w społeczeństwie.

W części trzeciej (Praca zawodowa) podjęto próbę ukazania roli płci w kręgu pracy zawodowej. Eugenia Mandal w szkicu Kobiety i mężczyźni a praca zawodowa dokonuje przeglądu rozmaitych zjawisk w życiu zawodowym w perspektywie płci. Swoje rozważania ilustruje danymi statystycznymi i badaniami empirycznymi pochodzącymi z krajów zachodnich oraz Polski. Omawia dysproporcje w wynagrodzeniach i emeryturach kobiet i mężczyzn oraz wskazuje na rolę stereotypów płciowych w takich zjawiskach, jak: molestowanie seksualne, „szklany sufit”, „lepka podłoga” czy „szklane ruchome schody”.

W kolejnej części (Twórczość) analizowano rolę gender w dziedzinie twórczości. W artykule Męskość a muzyka. Wybrane charakterystyki osobowe twórców polskiej muzyki metalowej Agnieszka Mandal zastanawia się nad rolą płci w twórczości muzycznej.

Przedmiotem swych analiz czyni muzykę heavy metal oraz jej twórców. Zgodnie z potocznymi wyobrażeniami zakłada, że metalowa muzyka jest przesycona „męskością”, a jej twórcami są hipermęscy, o podniesionym poziomie agresji mężczyźni.

Przedstawia wyniki badań własnych przeprowadzonych w grupie polskich twórców muzyki metalowej, świadczące o tym, że poglądy na temat wysokiej agresywności metalowej muzyki i jej artystów są znacznie uproszczone. W szkicu Wybitni artyści w relacjach z kobietami Grażyna Mendecka omawia bliskie związki znanych mężczyzn twórców z kobietami. Artyści stanowili dla kobiet magnes, przyciągający je bez względu na cenę upokorzenia, zdrady i porzucenia, jaką płaciły za te związki. Autorka dyskutuje m.in. z założeniami teorii ewolucyjnych dotyczącymi zasady doboru partnerów. Wszak mężczyźni twórcy nie stanowili najlepszego — z perspektywy socjobiologii — zabezpieczenia dla potomstwa wiążących się z nimi kobiet.

W części piątej (Rodzicielstwo) Marianna Dąbrowska-Wnuk w artykule Na drodze ku nowemu ojcostwu zapoznaje Czytelnika z dokonującymi się zmianami sposobu rozumienia męskości i ojcostwa. Wskazuje na potrzebę poszukiwania „nowego” mężczyzny. Oprócz rozważań teoretycznych prezentuje wyniki przeprowadzonych przez nią badań dotyczących mężczyzn w sytuacji oczekiwania na narodziny pierwszego dziecka i stawania się ojcem.

Część ostatnia (Osobowość i radzenie sobie) obejmuje dwa szkice. Irena Pilch w artykule Makiaweliczna osobowość kobiet i mężczyzn dokonuje przeglądu literatury i badań nad jednym ze sposobów ujmowania osobowości — makiawelizmem. W potocznych opiniach kojarzy się on zarówno z męską wysoką instrumentalnością, jak i z kobiecymi pośrednimi strategiami wpływu społecznego, które streszcza przysłowie: „Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle”. Opracowanie zamyka tekst Kamilli Bargiel-Matusiewicz i Macieja Januszka zatytułowany Strategie oraz efektywność radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym u kobiet i mężczyzn. Stres egzaminacyjny stał się częstym doświadczeniem współczesnych kobiet i mężczyzn — nie tylko uczniów i studentów, ale także coraz szerszych rzesz pracowników zmuszanych w obecnych realiach rynku pracy do nieustannego kształcenia się i doskonalenia kwalifikacji. Obie płcie w podobny zwykle sposób — w zakresie merytorycznego przygotowania — przystępują do egzaminu. Niemniej — jak pokazują w swoich badaniach Autorzy — sposoby radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym kobiet i mężczyzn są w dużej mierze związane z płcią. Stanowią nadal konsekwencje socjalizacji płciowej i związanych z nią stereotypów.

SPIS TREŚCI :

Wprowadzenie (Eugenia Mandal)


Ziemia i ekologia

Ryszard Kulik
Ziemia jest kobietą, czyli o płci, przyrodzie i ekologii

Historia i przestrzeń publiczna

Aleksandra Ewa Banot
Kobiety w historii — historia kobiet. Dyskurs feministyczny w Polsce

Eugenia Mandal, Aleksandra Ewa Banot
Kobiecość i męskość a stereotyp feministki


Praca zawodowa

Eugenia Mandal
Kobiety i mężczyźni a praca zawodowa


Twórczość

Agnieszka Mandal
Męskość a muzyka. Wybrane charakterystyki osobowe twórców polskiej muzyki metalowej

Grażyna Mendecka
Wybitni artyści w relacjach z kobietami


Rodzicielstwo

Marianna Dąbrowska-Wnuk
Na drodze ku nowemu ojcostwu


Osobowość i radzenie sobie

Irena Pilch
Makiaweliczna osobowość kobiet i mężczyzn

Kamilla Bargiel-Matusiewicz, Maciej Januszek
Strategie oraz efektywność radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym u kobiet i mężczyzn


Summary
Zusammenfassung