Commissoriale Wrocław Kuria Biskupia XIX w., autograf, Parafia Wojnowice, Bieńkowice pow. Racibórz Woinowitz Bienkowitz

Poniżej garść informacji o dokumencie, jego kontekście historycznym i osobach z dokumentem powiązanych.

Parafia w Wojnowicach (niem. Woinowitz), pow. Racibórz – pw. Podwyższenia Krzyża Świętego powstała już w średniowieczu. Była historycznie parafią graniczną diecezji wrocławskiej. Sąsiadująca z nią od zachodu (na drugim brzegu rzeki Psiny) parafia Samborowice do 1945 r. należała do diecezji (od 1777 r. archidiecezji) ołomunieckiej.

Probostwo w Wojnowicach (Woinowitz) w 1846 r. objął ks. Josef Purschke, początkowo jako administrator, po śmierci poprzedniego proboszcza ks. Kajetana Dolańskiego (zm. 1 stycznia 1845 r.). Ks. Joseph Purschke urodził się w 1806 r w Jaroniowie (Jernau), obecnie część miasta Baborów, pow. Głubczyce. Święcenia kapłańskie przyjął we Wrocławiu (Breslau) dn. 16 czerwca 1833 r. z rąk biskupa pomocniczego wrocławskiego Josepha Schubertha. Kapłan diecezji ołomunieckiej. Pracował jako wikariusz w parafii Hulczyn (Hultschin) w pruskiej części archidiecezji ołomunieckiej. Został rekomendowany do objęcia parafii w Wojnowicach przez proboszcza a zarazem dziekana w Hulczynie ks. Simona Richtera, właścicielowi ziemskiemu majątku w Wojnowicach, którym był dr Carl Johann Christian Kuh. W następstwie 30 marca 1846 r. został przyjęty do diecezji wrocławskiej przez biskupa Melchiora von Diepenbrocka. Po przesłaniu Dimissoriale i listu polecającego od swojego dziekana, następnego dnia został dekretowany przez Urząd Wikariatu Generalnego, administratorem parafii w Wojnowicach bez obowiązku składania sprawozdań. Wprowadzony na urząd 27 kwietnia 1846 r. Egzamin proboszczowski zdał w Raciborzu w dniach 12-14 maja 1846 r. Inwestytura w parafii miała miejsce 12 listopada 1846 r. Musiał opłacić koszty które wyniosły 29 talarów 15 srebrnych groszy i 6 fenigów (tytułem opłaty/podatku Quarta seminaristica) oraz za inwestyturę 17 talarów 5 srebrnych groszy i 6 fenigów. Uroczystość w związku z jego nominacją na proboszcza miała miejsce w Wojnowicach 20 kwietnia 1847 r. Proboszcz Purschke pracował tam przez wiele lat przeprowadzając różnego rodzaju inwestycje i konieczne remonty (zakupiono m.in. używane organy dziewięciogłosowe, zainstalowano piorunochron, wybudowano studnię, wyremontowano kościół wraz z wieżą). Proboszcz Purschke 19 listopada 1871 r. podczas prefacji stracił przytomność. W związku z podeszłym wiekiem i chorobą zrezygnował z proboszczowania. Z uwagi na brak miejsca dla wikariusza zawarł ugodę, w której zobowiązany został jego następca do wypłacenia rocznej odprawy w wysokości 200 talarów z beneficjum. Na początku grudnia 1871 r. ks. Purschke wyjechał do rodzinnej miejscowości, gdzie później zmarł 27 marca 1878 r. Nowym zarządcą parafii na stanowisku administratora dekretem władz kościelnych, został 1 grudnia 1871 r. ks. Augustin Gorke.

Ks. Augustin Gorke urodził się 17 czerwca 1839 r. w Krapkowicach (Krappitz). Studiował teologię w seminarium we Wrocławiu, gdzie w kaplicy seminaryjnej otrzymał święcenia niższe z tonsurą 19 grudnia 1863 r., a następnie subdiakonatu 9 kwietnia 1864 r. Święcenia diakonatu 21 maja 1864 r. i prezbiteratu (kapłańskie) przyjął 28 czerwca 1864 r. w Kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu. Wszystkich święceń udzielił mu biskup ordynariusz wrocławski Heinrich Karl Förster.
Był utrakwistą (kapłan posługujący się jęz. polskim i niemieckim) co było wtedy istotne w posłudze na tym terenie. Po święceniach był II. wikariuszem w parafii pw. śś. Piotra i Pawła w Sycowie pow. Oleśnica (Polnisch-Wartenberg), następnie na podobnym stanowisku w parafii pw. WNMP w Raciborzu (Ratibor). Stamtąd został przeniesiony do Wojnowic na stanowisko administratora parafii.
Szczegóły objęcia stanowiska proboszcza tej parafii i objęcia beneficjum zostały przedstawione na dokumencie z Wrocławia zatytułowanym Commissioriale z dn. 28 lutego 1873 r.

Dokument dotyczy oficjalnego objęcia stanowiska proboszcza.

Dokument Commissoriale w języku łacińskim zaczyna się od słów:

Praesentium vigore Reverentiae Vestrae committimus
ut Augustinum Gorke ad Parochiam in Woinowitz
denominatum praescripto modo introducat,
consuetam fidei professionem, nec non debitam Obedientiam ac
Reverentiam Reverandissimo Celsissimo Principi Episcopo Henrio […]

co w swobodnym tłumaczeniu oznacza:

Mocą woli obecnych powierzamy Waszej Wielebności,
aby Augustin Gorke został wprowadzony do parafii w Wojnowicach w przepisany sposób,
z zachowaniem zwyczajowego wyznania wiary, a także okazując należne posłuszeństwo i szacunek Najczcigodniejszemu, Najwyższemu Księciu Biskupowi Henrykowi […]

Na końcu znajduje się informacja, że koszty Inwestytury w wysokości 17 talarów 5 srebrnych groszy i 6 fenigów, powinny być zwrócone kurii przez nowego proboszcza.

Pismo wystawione zostało we Wrocławiu dnia 25 lutego 1873 r. przez Urząd Wikariusza Generalnego

Wratislaviae die XXVa Februarii 1873.

Officium Vicariatus Generalis Episcopalis.

Pod dokumentem złożył swój autograf [prałat ks. Joseph] Neukirch, Wikariusz Generalny.

Pismo skierowane jest do Przewielebnego Ks. Marcinka Archiprezbitera [Dziekana] i Proboszcza w Bieńkowicach [pow. Racibórz]

Admodum Reverendo
Domino Marcinek
Archipresbytero ac Parocho
in
Benkowitz.

Dokument na oryginalnym druku ozdobnym Commissoriale z wpisanymi odręcznie atramentem szczegółami dotyczącymi inwestytury.

Na dole widnieje numer No 1285. oraz dodatkowe zapiski (autografy?).

Poniżej nieco o duchownym, który złożył autograf na dokumencie.

Ks. Joseph Neukirch (1800-1875) – prałat, dziekan Kapituły Katedralnej i Wikariusz Generalny we Wrocławiu. Przyszedł na świat 30 listopada 1800 r. w biednej rodzinie w przygranicznej miejscowości Matzdorf (obecnie Matějovice w gminie Rusín w Czechach), kilka kilometrów od Głubczyc. Wieś należała do parafii Füllstein (obecnie Bohušov). Tam uczęszczał do szkoły elementarnej. Później kształcił się w gimnazjum w Głubczycach (Leobschütz). W wieku 19 lat rozpoczął studia teologiczne we Wrocławiu (Breslau). Kolejnych stopni święceń zakończonych kapłańskimi dn. 21 września 1822 r. (wszystkie w kaplicy seminaryjnej we Wrocławiu), udzielił mu bp Emmanuel von Schimonsky (sufragan wrocławski).
Po święceniach pracował w 1822 r. jako wikariusz w parafii Sokołowiec pw. św. Jadwigi (Falkenhain Kr. Schönau), obecnie pow. Złotoryja. Po dziewięciu miesiącach został proboszczem tej parafii. Sprowadził tam biednych rodziców i jedynego brata.

Pod wpływem poglądów ks. Antoniego Theinera przyłączył się do ruchu śląskich neologów i stojąc na czele jedenastu proboszczów którym przewodził, zwrócił się do księcia-biskupa Schimonskyego listem z dn. 2 listopada 1826 r. z prośbą wprowadzenia reform liturgicznych (sprawa celibatu, używania łaciny, całkowitej zmiany mszału i rytuału itd.) oraz naprawienia sytuacji związanych z nadużyciami o których pisał ks. Theiner. List podpisali także inni duchowni. W odpowiedzi 18 stycznia 1927 r. książę-biskup udzielił sygnatariuszom surowej reprymendy i zagroził naganą oraz zaapelował do całego duchowieństwa aby nie dało się uwieść ich poglądom. W obronie duchowni przyrzekli, że uznają i będą przestrzegać wszystkich postanowień Soboru Trydenckiego po ich wyjaśnieniu przez najlepszych kanonistów. Ponieważ słowa „po wyjaśnieniu przez najlepszych kanonistów” zostały dodane przez inną osobę, książę-biskup oświadczył, że nie jest usatysfakcjonowany tym przyrzeczeniem i zażądał całkowitego podporządkowania, na które również przystali (w 1850 r. ks. Neukirch publicznie i pokornie przyznał się do błędów i odrzucił swoje dawne neologiczne dążenia). W ten sposób sprawa która groziła schizmą w kościele wrocławskim została zakończona.
Pełniąc posługę w Sokołowcu zaangażował się w sprawę odbudowy zniszczonego XIII – wiecznego kościoła w sąsiednim Nowym Kościele (Neukirch) koło Świerzawy. Jego starania przerwało przeniesienie na stanowisko proboszcza do Legnicy (Liegnitz).
Znany był i podziwiany jego talent oratorski, mówcy okazjonalnego.
12 maja 1838 r. zmarł proboszcz i dziekan legnicki Augustin Ober.
Ks. Neukirch wygłosił podczas ostatniego pożegnania 15 maja 1838 r. mowę pogrzebową. Jego słowa przy grobie wywarły na słuchaczach takie wrażenie, że parafianie z Legnicy zwrócili się do księcia-biskupa wrocławskiego z prośbą o mianowanie proboszcza Neukircha następcą zmarłego proboszcza i dziekana. Prośby odniosły skutek i 27 września 1838 r. objął parafię pw. Jana Chrzciciela w Legnicy. Został mianowany także dziekanem (dawnej Archiprezbiter), inspektorem szkół okręgowych, i tymczasowym komisarzem biskupim komisariatu Jawor (Jauer). W tym czasie choroba i śmierć matki spowodowała jego znaczne obciążenia finansowe.
Ks. Neukirch zasłużył się w sprawach obrony parafii na Śląsku likwidowanych przez pruskie władze państwowe. W tej sprawie wniósł nawet prośbę do króla Fryderyka Wilhelma IV 20 sierpnia 1840 r. na zamku Mysłakowice (Schloß Erdmannsdorf). Po tym władze pruskie wstrzymały intensywne działania w sprawie wygasania parafii katolickich na Śląsku i przekazywania ich protestantom.
Z dniem 13 października 1843 r. ks. Neukirch został mianowany kanonikiem kapitulnym wrocławskim. Przekazał parafię w Legnicy w dniu 16 listopada 1843 r. administratorowi ks. Oswaldowi Schneiderowi.

3 stycznia 1844 r. otrzymał nominację na Radcę Urzędu Wikariusza Generalnego, członka Generalnej Rady Wikariatu, w marcu na Radcę Tajnej Kancelarii (Tajny Radca), w 1853 r. został Komisarzem księcia-biskupa dla okręgu wrocławskiego. Po śmierci bpa pomocniczego Daniela Latusska (17 sierpnia 1857 r.) został powołany przez biskupa ordynariusza wrocławskiego Heinricha Karla Förstera, dn. 4 listopada 1857 r. na stanowisko Wikariusza Generalnego. Na tym stanowisku pracował przez wiele lat, zachowując zaszczyty i tytuły z tym związane.
W 1845 r. jeszcze przed objęciem tego urzędu jego tytulatura łacińska była obszerna (poniżej przykład):
Dominus Josephus Neukirch, Rd-mi Officii Vicariatus Capitularis et Consistorii l-mae
Instantiae Consiliarius, Conprocurator Hospitalis ad Matrem dolorosam Electoralis,
Magister fabricae Ecclesiae ad S. Crucem in Summo, Procurator Monasterii FF. Misericordiae
Wratislaviensis, regnante Rd-mo ac Cel-mo Domino Princip.
Episc. Josepho Knauer Canonicus a latere et Cancellariae Episcopalis intimae Director;
emeritus Commissarius Episcopalis, Archipresbyter, Inspector scholarum ac Parochus,
Regio-Borussici Ordinis Aquilae rubrae IV-tae Classis Eques etc.

24 stycznia 1853 r. wygłosił przejmujące przemówienie na pogrzebie kardynała Melchiora Diepenbrocka w kaplicy zamkowej w Javorníku (Johannesberg).
Inne przemówienie 16 kwietnia 1875 r. skierowane do sędziwego biskupa we Wrocławiu z okazji jego złotego jubileuszu kapłaństwa, krótko przed rozwiązaniem władzy biskupiej przez państwo, brzmiało jak pożegnanie. Zaczynał się trudny dla kościoła katolickiego okres „Kulturkampfu”.

Ks. Neukirch w 1871 r. otrzymał godność prepozyta katedralnego. W 50 rocznicę święceń kapłańskich 20 września 1872 r., miał miejsce uroczysty jubileusz, podczas którego kanonik katedralny ks. Hermann Gleich w imieniu ordynariusza bpa Heinricha Förstera wręczył jubilatowi list papieski, w którym papież obdarował go honorowym tytułem prałata Jego Świątobliwości. 21 września jubilat po raz pierwszy pojawił się publicznie w papieskich insygniach prałata domowego, w towarzystwie kapituły, przy dźwiękach dzwonów w wypełnionej po brzegi katedrze wrocławskiej. Otrzymał także tytuł doktora teologii.

Wraz z nasileniem walki przeciwko kościołowi katolickiemu przez władze Cesarstwa Niemieckiego sytuacja kościoła w diecezji wrocławskiej stawała się coraz trudniejsza. W marcu 1875 r. nadprezydent Śląska we Wrocławiu poprosił bpa Förstera o rezygnację z urzędu biskupiego, a wobec odmowy wszczęto przeciwko biskupowi sprawy sądowe. Aby uniknąć aresztowania biskup wrocławski Heinrich Förster udał się 6 maja 1875 r. do letniej rezydencji biskupów wrocławskich na zamek w Javorníku (Johannesberg), w austriackiej części diecezji, gdzie pozostał aż do swojej śmierci 20 października 1881 r. Wyrokiem sądowym w październiku 1875 r. został pozbawiony funkcji księcia-biskupa. W latach 1875-1882 zostały rozwiązane przez władze państwowe wszystkie urzędy diecezjalne. Sprawami majątkowymi ogromnego biskupstwa zarządzał radca rządowy von Schuckamnn, wykonawca antykościelnych restrykcji Kulturkampfu.

Wobec rozwiązania urzędów diecezjalnych prałat Joseph Neukirch przestał pełnić funkcje urzędowe, w tym Wikariusza Generalnego. Pod koniec swojego życia ufundował w rodzinnej wsi kaplicę, którą konsekrował w 1878 r. i wygłosił tam mowę pożegnalną. 24 listopada 1878 r. udał się na zamek w Javorníku aby przekazać biskupowi życzenia urodzinowe od kapituły katedralnej. Podczas tej podróży nabawił się choroby, która ostatecznie spowodowała jego śmierć 19 września 1879 r., w wieku 79 lat.
Prałat Joseph Neukirch był uhonorowany państwowym odznaczeniem Rycerza Orderu Orła Czerwonego II Klasy z Liśćmi Dębu.
Uroczystości pogrzebowe prałata miały miejsce 22 września 1879 r., na starym cmentarzu św. Wawrzyńca we Wrocławiu. Przewodniczył im biskup pomocniczy Hermann Gleich w asyście siedemdziesięciu księży i licznych wiernych.

Adresat pisma ks. Marcinek.

Franz (Franciszek) Marcinek urodził się 23 marca 1802 r. roku w Kobierzycach w dawnym powiecie raciborskim (niem. Köberwitz, obecnie Kobeřice w Czechach), w tzw. ziemi hulczyńskiej. Wcześnie stracił rodziców. Pierwsze wykształcenie odebrał w wiejskiej szkole elementarnej w Lubomi. Później uczył się gospodarki rolniczej w dobrach księcia Lichnowskiego. W Borucinie i Krzyżanowicach pracował przez jakiś czas jako dozorca w dobrach dworskich. Opuścił Ziemię Raciborską i przybył do Gliwic (Gleiwitz).

W Gliwicach rozpoczął naukę w gimnazjum, choć nie należał do najmłodszych. Był pilny i utalentowany, więc w krótkim czasie przeszedł wszystkie stopnie nauki gimnazjalnej, zakończone maturą w 1828 r. Po maturze studiował teologię katolicką we Wrocławiu (Breslau).
29 kwietnia 1832 r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk biskupa pomocniczego wrocławskiego Josepha Schuberta w kościele pw. św. Piotra i św. Pawła we Wrocławiu.
Po święceniach przez krótki czas był wikariuszem w parafii w Pyskowicach (Peiskretscham).
Źródła wymieniają jeszcze przed Pyskowicami parafię „Sodow” („w Sudowie”, „w Sadowie”). Być może chodzi o parafię Godów (?). 26 czerwca 1833 r. został administratorem w parafii Markowice (Markowitz). Inwestytura na proboszcza tej parafii nosi datę 26 maja 1837 r. Następnie starał się o probostwo w Bieńkowicach pow. Racibórz. Prezenta do Bieńkowic (Benkowitz) Kamery Książeckiej w Raciborzu nosi datę 4 lipca 1839 r. Dekretem z 11 lipca 1839 r. został administratorem parafii w Bieńkowicach (Benkowitz). Akt inwestytury na stanowisko proboszcza nosi datę 31 sierpnia 1839 r. Był proboszczem tej parafii do końca swojego życia. 24 stycznia 1856 r. dzięki wstawiennictwu kanonika honorowego, komisarza książęco-biskupiego, równocześnie dziekana (Archiprezbiter) i proboszcza raciborskiego dr Franza Heide otrzymał urlop na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Barwne opisy tej pielgrzymki zostały zamieszczone w języku polskim z zeszytach Towarzystwa Bożego Grobu, wydawanych na Śląsku (począwszy od 1896 r.). Wyjechał do Triestu 17 lutego 1856 r., gdzie 26 lutego dołączył do austriackiej pielgrzymki prowadzonej przez Bractwo św. Seweryna. Powrócił do Bieńkowic w połowie maja tego roku. Pozostał dobroczyńcą Ziemi Świętej, przesyłając tam znaczne kwoty, głównie z dochodów tytułem swojej pracy pisarskiej. 4 kwietnia 1863 r. Patriarcha Jerozolimy (Giuseppe Valerga – pierwszy łaciński patriarcha Jerozolimy i Wielki Mistrz Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie, rezydujący tam od czasu wypraw krzyżowych) przyznał proboszczowi Marcinkowi za zasługi tytuł Rycerza Zakonu Świętego Grobu w Jerozolimie (oczywiście za insygnia z tym związane musiał proboszcz sam zapłacić). Przyjęcie odznaczenia zostało następnie zatwierdzone przez króla Prus, w Berlinie w sierpniu 1863 r. W rezultacie okoliczni księża darzyli go jeszcze większą estymą. Nie było uroczystości w okolicy na którą nie byłby zaproszony do wygłoszenia polskiego kazania. W swojej parafii przeprowadzał niezbędne remonty, troszczył się o parafian i szkolnictwo. Zasłużył się także w utrzymaniu katolickiej gazety „Ratibor-Leobschützer-Zeitung”.
Był nie tylko donatorem Ziemi Świętej. Na przykład w 1844 r. odnotowano jego hojną wpłatę na budowę kościoła maryjnego w Piekarach Śl. (Deutsch-Pekar) w wysokości 66 talarów 20 srebrnych groszy (obecnie jest to Bazylika Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja w Piekarach Śląskich).
Proboszcz Marcinek 15 sierpnia 1865 r. otrzymał tytuł wicedziekana (Actuarius circuli), a 26 października 1872 r. tytuł dziekana (Archiprezbiter) dekanatu (Archiprezbiterat) Racibórz (Ratibor). Po wyjeździe bpa Förstera do Javorníka w 1875 r. i rozwiązaniu urzędów diecezjalnych przez państwo w czasie „Kulturkampfu” jako proboszcz Bieńkowic nosił już tytuł emerytowanego dziekana.
Zmarł 1 czerwca 1877 r. i został pochowany w krypcie kaplicy św. Anny w Bieńkowicach.

Spadek przekazał w testamencie z 1856 r. klasztorowi Bonifratrów w Pilchowicach dla chorych i ubogich „którzy w klasztorze […] znajdują przytułek i opatrywanie.”. Ufundował również w Bieńkowicach coroczną mszę za siebie i swoją siostrę.

.

Oferowany XIX – wieczny dokument kościelny Commissoriale to ozdobny druk dużego formatu na papierze złożonym w 4 strony, z czego tylko pierwsza strona jest zadrukowana i w stosownych miejscach wypełniona pismem odręcznym. Wymiary zewn. strony ok. 35 cm x 22 cm.
Dokument po latach jest w stanie jak na fot. Widoczne po upływie ponad półtora wieku znaczne zaplamienia, miejscowe ubytki, naddarcia i zagięcia. Otworki ze śladami starego przeszycia dokumentów, ślady złożenia i przybrudzenia dokumentu (miejscowe zacieki).